گفتگو با دکتر عیسی حکیم، نویسنده کتاب گرانسنگ المفصل فی تاریخ النجف الاشرف[1]
مؤلف در این کتاب به موضوع ملاعبدالله یزدی، از چهره‌های برجسته مدارس دینی و خاندان ایشان معروف به بیت ملالی می‌پردازد.
لطفا درباره جایگاه و تلاش‌های علامه ملاعبدالله یزدی در نجف اشرف توضیحاتی را ارائه نمائید؟
ملاعبدالله یزدی از دانشمندانی است که در نهضت علمی و دینی در نجف اشرف و عصر صفویه در قرن دهم مشارکت داشته است. وی علاوه بر تأثیری که در تعلیم طلاب و تربیت آنان در مسائل دینی داشت، در رشد فقه، اصول، منطق و کلام نیز نقش مهمی داشت.
ملاعبدالله یزدی سبک تدریس خاصی داشت و به ایجاد نسل جدیدی از علمای اصولی و کلامی اهتمام داشت، زیرا نه تنها علوم دینی، بلکه ارزش‌های اخلاقی و شناختی را نیز به آنان می‌آموخت که به آنان در تحمل مسائل اجتماعی و دینی کمک می‌کرد.
جایگاه علمی:
ملاعبدالله یزدی در میان علمای نجف به مقامی ممتاز دست یافت، زیرا به هوش و دقت در استنباطات فقهی و عقلی شهرت داشت. وی در رشد اندیشه منطقی و بلاغی تأثیر بسزایی داشت و در میان طلاب از محبوبیت بالایی برخوردار بود.
کمک‌های آموزشی:
شاگردان بسیاری در درس وی شرکت می‌کردند و به دلیل شیوه تدریس دقیق و روشن خود مشهور بود. او در تدریس برنامه درسی‌ای را دنبال کرد که عمیقاً در آن، مسائل فقهی و تفسیری وکلامی ترکیب شده بود، درنتیجه به فارغ التحصیلان (فضلای جدید) که مسئولیت گسترش اندیشه دینی را بر عهده داشتند، کمک کرد.
تأثیر بر تاریخ نجف:
ملاعبدالله یزدی یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ نجف بوده است، چراکه علم و آرای وی در شکل‌گیری نهضت‌های علمی و دینی در این شهر مؤثر بوده است. او نقش برجسته‌ای در حمایت از روندهای علمی نوین و تحولات اجتماعی ایفا کرد.
اخلاق و ارزش‌ها:
ملاعبدالله یزدی علاوه بر علم فقهی، به مسائل اخلاقی و ارزشی نیز علاقه داشت و با توجه به اینکه عالم دین باید الگوی مناسبی برای جامعه باشد، در پی القای اصول صحیح در شاگردان خود بود.
پاسخگویی به چالش‌ها:
دوره ملاعبدالله یزدی شاهد چالش‌های بسیاری ازجمله تحولات اجتماعی و سیاسی بود. او در هدایت دانش‌آموزان و جامعه به سمت مقابله با این چالش‌ها از طریق آموزش و تفکر مترقی نقش داشت.
ایشان به عنوان یکی از برجسته‌ترین علمایی که در شکل‌گیری صحنه تربیت دینی در نجف الاشرف سهیم بودند ظاهر گردید. کمک‌های او به فقه، منطق ،کلام - آموزش و میراث فکری مبتنی بر تعامل بین یادگیری حوزوی و کاربرد عملی اخلاق و ارزش‌ها بود.
لطفا جنبه‌های دیگری از زندگی و میراث او بیان کنید؟
- پیشینه تاریخی:
تاریخچه ملاعبدالله یزدی به دوره‌ای برمی گردد که نجف اشرف مغناطیسی برای دانشمندان سراسر جهان اسلام بود. در آن دوره، نجف به عنوان مرکز آموزشی، شاهد شکوفایی عظیم علوم دینی و عقلی بود.و حوزه علمیه نجف اشرف در قرن دهم رونق گرفت این درحالی بود که حوزه نجف درقرن نهم دچار رکود علمی شده بود
- نفوذ شخصی:
ملاعبدالله یزدی دارای شخصیت کاریزما بود، لذا طلاب جذب وی می شدند. او تأثیر عمیقی در ایجاد اعتماد به نفس در دانش‌آموزان و تقویت روحیه تحقیق و دانش داشت.
- روش تدریس:
ملاعبدالله یزدی سبک آموزشی مبتنی بر گفت‌وگو و تعامل را دنبال می‌کرد. او دانش‌آموزان خود را تشویق به پرسیدن سوال و بحث می‌کرد و همین شیوه به ایجاد یک محیط یادگیری پویا کمک می‌کرد. وی همچنین برای تبیین مفاهیم فقهی و اخلاقی از مثال‌های تاریخی استفاده می‌کرد.
- انتشارات علمی:
ملاعبدالله یزدی کتب و رساله‌های متعددی در فقه، اصول، کلام، تفسیر، منطق و بلاغت تألیف کرد.
- ارزش‌های اجتماعی:
او به ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی اهمیت بسیاری می‌داد و از شاگردانش می‌خواست که به نفع جامعه تلاش کنند. نقش عالم دینی یک مسئولیت اجتماعی تلقی می‌شد که مستلزم کمک به بهبود زندگی عمومی و مقابله با تحقیر اجتماعی بود.
- بحث فکری:
دوره ملاعبدالله یزدی بر سر برخی مسائل دینی شاهد اختلافات فکری بود و وی در بسیاری از این مسائل موضع قاطعی داشتند. او همواره در پی دستیابی به تعادل میان پایبندی به روایات فقهی و پرداختن به تحولات معاصر بود.
- کمک به مرجعیت:
ملاعبدالله یزدی در حمایت از مرجعیت دینی مقدس اردبیلی در نجف نقش داشت و به تقویت جایگاه نجف به عنوان مرکز علمی و دینی کمک کرد.
- میراث فکری:
ملاعبدالله یزدی را یکی از سرشناسانی می‌دانند که میراث فکری قابل توجهی از خود بر جای گذاشت که همچنان بر نسل‌های بعدی علما و طلاب در نجف و فراتر از آن تأثیر می‌گذارد. بسیاری از طلاب علوم دینی به مطالعه اندیشه‌ها و نوشته‌های او به عنوان بخشی از برنامه‌های درسی خود ادامه می‌دهند.
نتیجه‌گیری
ملاعبدالله یزدی نه تنها از علمای جامع منقول و معقول بود، بلکه در رشد اندیشه اسلامی و ارتقای ارزش‌های دینی و اجتماعی سهیم بود. میراث او هنوز در جوامع دینی طنین‌انداز است و تأثیر عمیق او بر تاریخ نجف و فقه شیعه را منعکس می‌کند.
همکاری ملاعبدالله یزدی با مقدس اردبیلی در رونق حوزه علمیه نجف چگونه بود؟
ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی هر دو از چهره‌های برجسته تاریخ شیعه و علمای مهم حوزه علمیه نجف در قرن‌های گذشته بودند. همکاری و ارتباط میان این دو شخصیت تأثیر بسزایی در رونق و توسعه حوزه علمیه نجف داشت، که به برخی از آنها اشاره می‌کنم.
تقویت علم فقه: ملاعبدالله یزدی به عنوان یکی از علمای مهم آن زمان، به ترویج علوم دینی و فقه شیعه کمک زیادی کرد. او در تجهیز حوزه علمیه و نگهداری از آن نقش موثری ایفا کرد. به همراه مقدس اردبیلی، به تدریس کتاب‌های فقهی و عقاید پرداختند و شاگردان بسیاری را تربیت کردند.
ایجاد زیرساخت‌های لازم: همکاری این دو عالم نه تنها در عرصه علمی، بلکه در تأمین و ارتقاء زیرساخت‌های حوزه نیز تأثیرگذار بود. آنان در جذب محصلان و ایجاد فضایی مناسب برای تحصیل و پژوهش در نجف کوشیدند.
تقویت محبوبیت و اعتبار حوزه: این دو عالم با همکاری مداوم، توانستند اعتبار و محبوبیت حوزه علمیه نجف را در میان طلاب و علماء دیگر مناطق افزایش دهند. این امر جذب افراد بیشتری به حوزه علمیه را به دنبال داشت.
همفکری در مسائل اجتماعی و دینی: ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی در بسیاری از مسائل اجتماعی و دینی همفکری و همکاری می‌کردند، و این اتحاد و همبستگی علاوه بر تقویت مباحث علمی، به ایجاد جبهه‌ای واحد در برابر چالش‌های اجتماعی و سیاسی زمان نیز کمک کرد.
اقدامات مشترک در مسائل مربوط به تشیع: این دو عالم با همکاری به مقابله با چالش‌ها و تهدیدات علیه مذهب تشیع پرداختند و تلاش کردند تا معیارهای فکری و اخلاقی جامعه شیعه را حفظ کنند.
در مجموع، همکاری ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی در رونق حوزه علمیه نجف تأثیر بسزایی داشت و موجب تداوم و گسترش آموزش و پژوهش در زمینه‌های مختلف علمی و دینی در این حوزه گردید.
البته، می‌توان به تفصیل بیشتری به بررسی همکاری ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی در رونق حوزه علمیه نجف پرداخت. این دو شخصیت تأثیرگذار نقش مهمی در شکل‌دهی به هویت علمی حوزه علمیه داشتند و اقدامات آنها به نوعی زمینه‌ساز تحولات بعدی در تاریخ علم دین در جهان اسلام گردید، که به برخی از این اقدامات اشاره می‌کنیم.
- تدریس و تألیف:
تأسیس کلاس‌ها و درس‌های مشترک: ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی با برقراری کلاس‌هایی در زمینه‌های فقه، اصول ، کلام ،تفسیرو ، توجه طلاب بسیاری را جلب کردند. این کلاس‌ها به نقطه‌ای مرکزی برای فراگیری علوم دینی تبدیل گردید.
تألیف کتاب‌های علمی: این دو عالم به تألیف و نگارش کتاب‌های مهم در زمینه‌های مختلف فقه و اصول پرداختند و آثارشان به عنوان منبع علمی معتبر برای طلاب و پژوهشگران استفاده می‌شد. کتاب‌هایی که به زبان عربی تدوین شده بودند، در میان علما و طلاب بسیار محبوب بود.
- ایجاد شبکه ارتباطی:
جذب طلاب و علمای دیگر: ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی توانستند با همکاری یکدیگر، طلاب و علمای برجسته‌ای از سایر مناطق، از جمله ایران و دیگر کشورهای اسلامی، را جذب حوزه علمیه نجف کنند. این مساله نه تنها موجب غنی‌تر شدن مباحث علمی در نجف گردید، بلکه به گسترش نفوذ علمی و دینی نجف در سطح جهان اسلام انجامید.
برقراری روابط با دیگر علمای شیعه: این دو عالم با دیگر علمای بزرگ شیعه از مناطق مختلف ارتباط برقرار کرده، با تبادل نظر و تجربیات، به تقویت آموزه‌های دینی و علمی کمک کردند.
- نقش در تاریخ‌نگاری و مستندات:
نوشتن تاریخ‌نامه‌ها و مستندات علمی: ملاعبدالله یزدی و مقدس اردبیلی به جمع‌آوری و نوشتن تاریخ‌نامه‌هایی پرداختند که موجب ثبت وقایع مهم علمی و مذهبی منطقه شد. این مستندات بعداً برای پژوهشگران ارزش علمی و تاریخی بالایی یافت.
- پاسخ به چالش‌ها و هجمه‌ها:
ترویج معارف شیعه: در دوره‌های مختلف، شیعه با چالش‌هایی از سوی سنی‌ها و دیگر فرقه‌ها روبه‌رو بود. این دو عالم به تبلیغ و ترویج معارف شیعه پرداختند و شبهات مطرح شده در مورد تشیع را پاسخ دادند.
حمایت از طلاب: این دو عالم از طلابی که دچار مشکلات مالی یا اجتماعی بودند، حمایت کرده و کمک می‌کردند تا بتوانند ادامه تحصیل دهند.
- تقویت وحدت دینی:
حراست از اصول مشترک: همکاری آنها به تقویت وحدت در میان پیروان مکتب اهل بیت (علیه‌السلام) کمک کرده و با تأکید بر اصول مشترک، تلاش کردند تا اختلافات درون فرقه‌ای کاهش یابد.
تشویق به همیاری و تعاون: این دو عالم به طلاب و علمای دیگر توصیه می‌کردند که در مسائل اجتماعی و دینی به یکدیگر کمک کرده و با هم همکاری کنند. این مساله به تقویت حس همبستگی بین طلاب و علما انجامید.
به‌طور کلی، همکاری این دو عالم در رونق حوزه علمیه نجف به عنوان یک الگوی موفق در تاریخ شیعه شناخته می‌شود. تلاش‌های مداوم و پیوسته آنها در زمینه‌های علمی، اجتماعی و دینی، موجب تقویت و گسترش حوزه علمیه و ترویج معارف اهل بیت (علیه‌السلام) گردید. این همکاری نه تنها بر مباحث علمی تأثیر گذار بود، بلکه همچنین زمینه‌ساز همگرایی و وحدت در بین جامعه شیعه در آن دوران شد.
وضعیت حرم امام علی در قرن دهم و زمان شاه طهماسب چگونه بود؟
در قرن دهم هجری (۱۶م) و در زمان سلطنت شاه طهماسب اول (حکومت ۱۵۲۴–۷۷م)، حرم امام علی(ع) در نجف اشرف دستخوش تحولات و تغییراتی گردید که از نظر مذهبی، اجتماعی و سیاسی اهمیت ویژه‌ای داشت.
۱. وضعیت عمومی حرم:
توسعه و بازسازی: در این دوره، با توجه به رشد جمعیت و افزایش تعداد زائران، حرم امام علی(ع) به‌تدریج توسعه یافت و بازسازی شد. شاه طهماسب که به عنوان یک پادشاه صفوی به تشیع دینی اهمیت می‌داد، به محوطه حرم توجه ویژه‌ای داشت و برای آن سرمایه‌گذاری می‌کرد.
تأسیس بناهای جدید: در زمان شاه طهماسب، برخی ساختمان‌ها و تأسیسات جدید حول حرم امام علی(ع) احداث گردید. این اقدامات باعث رونق حرم و افزایش جاذبه آن برای زائران شد.
۲. نقش مذهبی و اجتماعی:
مرکزیت مذهبی: حرم امام علی (ع) در این زمان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی و علمی در دنیای شیعه شناخته می‌شود. حضور علمای بزرگ و برگزاری جلسات علمی در حرم، آن را به نقطه‌ای از کانون‌های فکری تبدیل کرد.
زیرساخت‌های اجتماعی: بخشی از توجه شاه طهماسب به حرم، در راستای ایجاد زیرساخت‌های اجتماعی و فرهنگی بود که زائران بتوانند از امکانات بهتری بهره‌مند شوند. این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد که حرم امام علی(ع) نه تنها محلی برای زیارت، بلکه فضایی برای تبادل علم و فرهنگ نیز بود.
۳. سرمایه‌گذاری و نفوذ شاه طهماسب:
تعمیرات و تزئینات: شاه طهماسب اقدام به تعمیرات و تزئینات در حرم امام علی(ع) نمود، و این نشان‌دهنده اهمیت وی به حرم و مراکز مذهبی بود. این تعمیرات شامل تزئینات و نقاشی‌های دیواری، و همچنین بهبود فضاهای داخلی حرم بود.
توسعه فرهنگی: سلطنت او همچنین باعث حضور هنرمندان، شاعران و فیلسوفان در حرم شد که به شناخته شدن بیشتر حرم و غنای فرهنگی آن انجامید. این فعال‌سازی فرهنگی به افزایش گرایش مردم به سمت حرم امام علی(ع) کمک کرد.
۴. چالش‌ها و مشکلات:
تنش‌های سیاسی: در این دوران، با وجود توجه شاه طهماسب، چالش‌های سیاسی و نظامی نیز وجود داشت. تنش‌ها با عثمانی‌ها و دیگر حکومت‌های همسایه باعث می‌شد که امنیت حرم و زائران آن گاهی تحت تأثیر قرار گیرد. با این حال، نظارت و توجه حاکمان صفوی به امنیت حرم تا حدی از این تهدیدات کاست.
وجود زائران: با افزایش جمعیت شیعه و زائران، گاه چالش‌های مرتبط با رفاه و ایمنی زائران در حرم احساس می‌شد، اما تلاش‌های شاه طهماسب و دیگر مسئولان باعث مدیریت این چالش‌ها می‌شد.
در کل، در قرن دهم هجری و زمان شاه طهماسب، حرم امام علی(ع) به یک مرکز مهم معنوی و فرهنگی تبدیل شد که مورد توجه ویژه حاکمان صفوی قرار گرفت. فعالیت‌های عمرانی، فرهنگی و علمی، حرم را به محلی با نفوذ و اعتبار در جامعه شیعه تبدیل ساخت. این تحولات در نهایت به رونق معنوی و جذب بیشتر زائران و محبان امام علی(ع) انجامید.
همکاری ملاعبدالله یزدی با دولت صفویه چه تاثیر در ساخت تمدن شیعی داشت؟
همکاری ملاعبدالله یزدی با دولت صفویه تأثیرات مهم و قابل توجهی در ساخت و گسترش تمدن شیعی در ایران و دیگر مناطق داشت. این همکاری، که به نوعی نمونه همگرایی بین فضای علمی و مذهبی و حوزه سیاست و دولت بود، به چندین جنبه مهم منجر شد که در زیر اشاره می‌شود:
- توسعه علمی و فقهی:
تقویت حوزه‌های علمیه: ملاعبدالله یزدی با تأسیس و تقویت حوزه‌های علمیه و کتابخانهها به‌ویژه در نجف اشرف و دیگر مناطق، با همکاری دولت صفوی، زمینه‌ساز تربیت علما و فقها شد. این مسئله به ایجاد نسل‌های جدیدی از علمای شیعه منجر گردید که توانستند در انتقال و تفسیر مبانی فقهی و دینی نقش مؤثری ایفا کنند.
تألیف و تدریس: ملاعبدالله یزدی خود به تألیف آثار علمی و دینی معتبر مانند حاشیه برتهذیب المنطق تفتازانی، کتب تفسیری و فقهی پرداخت و با ترویج و تدریس این آثار، به شکل‌گیری یک پایگاه معرفتی و فرهنگی برای تشیع کمک کرد.
- گسترش هویت شیعی:
نهادینه‌سازی مذهب شیعه: با حمایت دولت صفوی، ملاعبدالله یزدی و دیگر علمای بزرگ توانستند هویت شیعی را در برابر چالش‌های مذهبی و سیاسی قدرتمند سازند. به این ترتیب، مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی در ایران نهادینه شد.
تقویت وحدت اسلامی: این همکاری موجب شد که در دوره صفوی تلاش‌های قابل توجهی برای تقویت محوریت تشیع و وحدت بین شیعه و سنی در بعضی مناطق انجام شود، که این امر به کاهش تنش‌های مذهبی و تقویت انسجام اجتماعی کمک کرد.
- توسعه فرهنگی و هنری:
حمایت از طلاب و محققان: ملاعبدالله یزدی با تشویق و حمایت از هنرمندان و محققان، به گسترش فرهنگ اسلامی شیعه کمک کرد. این مسئله باعث تأسیس کتابخانهها، مدرس‌های مباحثه و مراکز فرهنگی شد که به انتقال علم و دانش در سطح وسیع کمک کرد.
- استقرار دولت و امنیت جامعه:
پشتیبانی از مشروعیت دولت صفوی: ملاعبدالله یزدی با ارائه مشروعیت مذهبی به دولت صفوی، نقش مهمی در تقویت پایه‌های حکومتی و اجتماعی آن ایفا کرد. این حمایت نه تنها به تقویت دولت، بلکه به کاهش ناآرامی‌های داخلی و بهبود امنیت اجتماعی منجر شد.
به‌دست گرفتن امور اجتماعی: به عنوان یک عالم برجسته، ملاعبدالله یزدی در مسائل اجتماعی، فرهنگی و دینی به عنوان متولی حرم امام علی (ع) و حاکم نجف و مشورت‌دهنده‌ای مؤثر برای دولت صفوی بود، که به ثبات جامعه کمک کرد.
- انگیره‌های فکری و اجتماعی:
تحلیل و تفسیر مسائل اجتماعی: ملاعبدالله یزدی تلاش کرد تا مسائل اجتماعی و دینی را در پرتو آموزه‌های شیعه تحلیل و تفسیر کند. این نگاه به مباحث اجتماعی، به تقویت آگاهی اجتماعی و رشد فضائل اخلاقی در جامعه کمک کرد.
تولید فکر و اندیشه: شکوفایی تفکر شیعی به‌ويژه در زمان صفویه موجب تولید نظریه‌های جدید در مباحث فقهی و اصولی شد که تأثیرات عمیقی در تاریخ تشیع بر جای گذاشت.
نتیجه‌گیری:
همکاری ملاعبدالله یزدی با دولت صفوی به ساخت و توسعه تمدن شیعی در ایران و گستره‌های دیگر منجر شد. این همکاری نه تنها به تقویت بنیان‌های علمی و فرهنگی شیعه کمک کرد، بلکه شرایط سیاسی و اجتماعی را نیز به نفع ترویج مذهب تشیع ساماندهی نمود. بدین ترتیب، وجهه علمی، اجتماعی و سیاسی شیعه در این دوران تعریف و تکامل یافت و پایه‌های تمدن شیعه مستحکم‌تر گردید.
وضعیت اقلیت های دینی در قرن دهم و شهر نجف اشرف چگونه بود؟
وضعیت سیاسی و میزان فشار یا سهولت برای فعالیت‌های شیعیان در نجف به وابستگی حکومت‌های زمان متغیر بود. بعضی اوقات تحت حمایت حکومت‌های محلی شیعه یا حکومت‌های تساهل‌گر فعالیت‌ها رونق داشت و در مقابل، در دوره‌های سخت‌گیری و فشارهای مذهبی کاهش می‌یافت.
اقلیت‌ها: همان‌طور ، در قرن دهم وضعیت خاصی از حضور اقلیت‌های مذهبی مانند مسیحیان یا یهودیان در نجف به‌طور گسترده مستند نیست، اما در نواحی مختلف امپراتوری‌های اسلامی، اقلیت‌ها با پرداخت جزیه و تحت نظارت حکومت‌ها، اجازه زندگی و پرداختن به شعائر مذهبی خود را داشتند.
گفته شده در زمان حکمرانی ملاعبدالله یزدی اقلیت ها از حقوق خاصی برخوردار بودند
[1] . المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، اثر حسن عیسی حکیم. این کتاب پیرامون شهر مقدس نجف و رجال و مشاهیر مرتبط با این شهر است که به زبان عربی نوشته شده است.
