مرکز نسخ خطی آستان قدس به عنوان بزرگ‌ترین مرکز نسخ خطی کشور و یکی از بزرگ‌ترین مراکز نسخ خطی جهان محسوب می‌شود. در حال حاضر ۹۰هزار نسخه خطی شامل ۲۰هزار قرآن خطی و ۵۹هزار نسخه خطی غیرقرآنی مانند بیش از ۸هزار نسخه ادبی، ۱۲هزار نسخه فقه و اصولی و ۴هزار نسخه پزشکی در این مجموعه وجود دارد. سایر منابع هم شامل دستنوشته‌ها و منابع ثبت موقت به عنوان مثال دستخط‌هایی از برخی علما و دانشمندان است.
در حال حاضر مخزن ما دو برابر مخزن کتابخانه آیت الله مرعشی(ره) است.
مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی محلی برای نگهداری یک میراث است؛ میراث ارزشمندی که شامل کتب و نسخ خطی است که افراد مختلفی در چند قرن متوالی آن را وقف عالم آل‌محمد(ع) کرده‌اند.
حدود ۲۲هزار نسخه از این کتب، اسکن شده و به صورت برخط و رایگان در کتابخانه دیجیتال موجود است. این منابع پس از ارسال درخواست توسط اعضای کتابخانه، در اختیار آنان قرار می‌گیرد.
در کنار این دسترسی دیجیتال، سامانه جامع دیگری نیز برای نسخ خطی در حال راه‌اندازی است و ان‌شاءالله تا آخر سال آینده راه‌اندازی خواهد شد. در این سامانه حدود ۷۰هزار نسخه به‌تدریج بارگذاری خواهد شد.
همچنین به دنبال این هستیم با توجه به منابع ارزشمندی که داریم، قوی‌ترین پایگاه تاریخ قرآن کریم را راه‌اندازی کنیم. این پایگاه اطلاعاتی در مرحله آماده‌سازی و تولید محتواست.
اتاق جداگانه‌ای برای محققان و پژوهشگران و اتاق دیگری نیز برای اساتید و مشاوران در نظر گرفته شده تا دسترسی راحت‌تری به نسخ داشته باشند. هدف دیگر این موضوع تبادل فکر و ایده در بحث تجربه‌نگاری در نسخ خطی است که برای نخستین بار در ایران انجام شده است.
"فهرستگان نسخه‌های خطی ایران«فخنا" راهنمای خوبی هست اما راهنمای کاملی نیست. تأکید من، روی جستجوی منابع است. شما در جستجوی منابع و نسخ خطی اصلا نباید متکی به فنخا باشید، چون فنخا هم منابع را از روی سایت برمی‌دارد و هم داده‌های آن جدید نیست. بنابراین اول پایگاه خود مراکز را جستجو کنید.
من در سفرهای قبلی دوستان دبیرخانه کنگره علامه بهابادی گفتم که خیلی از مواردی که جمعآوریشده، با هدف شما مرتبط نیست. ما بیش از 1000 نسخه دادیم. من می‌دانستم که شاید بیش از 50 مورد فائده نداشته باشد. همان موقع هم گفتم.
خود من پژوهشگر هستم. این کار با اینکه نسخه بگیرید و ببرید راه نمی‌افتد. من روز اول هم گفتم که باید یک یا دو نفر باشند که بیایند و نسخه‌ها را جستجو کنند. من تعهد می‌دهم، اصل نسخه‌ها را در اینجا ببینید. بالاتر از اینکه نیست. منتها به اینجا بیایید و دو هفته بنشینید. بارها اعلام کردم و گفتم: عزیزان من! این کار با نامهزدن و تصویرگرفتن حل نمی‌شود. برای این کار فرد باید به اینجا بیاید و ابتدا در کل بانک اطلاعاتی نسخه‌های دنیا جستجو کند نه فقط فنخا. مشکل ما همین است. کتابخانه مجلس ما 1 میلیون و 750 هزار نسخه دارد، پایگاه آن هم کاملا قابل جستجو است. البته پایگاه عمومی ندارد ولی من از طریق واسطه‌ی خودمان می‌گویم که برای شما جستجو کند.
نکته‌ی دوم این است که بعد از آن پایگاه، کتابخانه‌ی ملی هم هست که نزدیک به 750 نسخه هم آنجا دارد. مزیت کتابخانۀ ملی، عمومی بودن و روی سایت بودن است. البته این کار، گام دوم است و می‌توان از آن استفاده کرد.
گام سوم این است که بهسراغ مجموعه‌داران برویم. در کشور یک‌سری از این افراد هستند، نمی‌دانم شما چقدر بشناسید. این افراد احیانا 500-600 هزار نسخه دارند.
.نکته‌ی چهارم این است که یک اطلاعاتی از آنها به دست بیاورید؛ که شامل اسم و مشخصات و مکان نسخه ها باشد.
البته نسخه‌های عتبات هم قابل دسترس است. الان شما هر چه نسخه از عتبات می‌خواهید، برای شما تهیه می‌کنم. عتبات هم قابل دسترس است و مشکلی ندارد
منابع در عراق تا حد زیادی قابل جستجو است. خیلی واضح به شما بگویم که شما جستجو بلد نیستید، کار نکرده‌اید. من می‌سپارم که برای شما جستجو کنند. ببینید من دو سال پیش این را گفتم. که نسخه یابی نیازمند این هستید که یکی، دو نفر باشند که این‌کاره باشند، بهدنبال منابع باشند، جستجو کنند، تدقیق اولیه کنند و طی یک زمان مناسبی به منابع برسند. نمی‌شود یک‌دفعه شما 2000 نسخه را پیگیر شوید. من هم نمی‌توانم به شما سرویس بدهم، یک ماه طول می‌کشد. این مقدمات را فراهم مقدمات باید فراهم شود ، ما می توانیم بهصورت آزمایشی 50 نسخه را به شما بدهم و نگاه کنید. بعد به کتابخانه‌ی ملی بروید و 40 نسخه را در آنجا نگاه کنید، اصلا 20 نسخه را نگاه کنید. به مجلس بروید و اگر 10 نسخه دارد، اصلش را نگاه کنید. درست است که این فرآیند زمان‌بر است، اما تا زمانی که شما این فرآیند را انجام ندهید، هر کار دیگری که انجام دهید ناقص است. چون تمام کار در گام اول روی همین مراحل متمرکز است.
تجربه‌ی کار ما این است که یکی از ساختارهای مهم در جستجو، پیداکردن نسخۀ عنوان است. پیدا کردن مستقیم نسخه، امر مهمی است. خیلی اوقات نسخه در نسخه است و عنوان ندارد. و خیلی اوقات هست که نسخه بر یک نسخه‌ی دیگری تأثیر دارد. شما در بحث بررسی باید همه‌ی اینها را در نظر بگیرید. بحث نسخه‌شناسی اساس همه‌ی کارهای دیگری است. من همان زمان هم گفتم که؛ اگر من به جای شما باشم، قبل از اینکه هر اقدامی کنم، ابتدا 6-7 ماه یا یک سال وقت می‌گذارم و تکلیف نسخه‌هایش را مشخص می‌کنم.
نکته‌ی بعدی هم تبار است. تبار علمی نسخه این است که خیلی از افرادی که شاگرد با واسطه یا بلاواسطه ایشان بوده‌اند، روی نسخ تأثیر داشتهاند، خود اینها منبع تولید کرده‌اند و باز تمام منابع اینها باید جداگانه جستجو شود. خیلی اوقات هست که مثلا در حاشیه‌ها نوشته شده که: «این مطلب را آقای فلانی یا فلانی گفته است». قطعا آن مطلب را تحت تأثیر استاد مطرح کرده است. مثلا در کنار رسائل فراوان داریم که نسخه را نگاه می‌کنید و می‌گوید: از استادم است، آقای فلانی گفت. خیلی از افرادی که اهل نظر هستند و منتقدانه به منابع نگاه می‌کنند، در رساله‌شان این چیزها را می‌نویسند و خیلی اوقات میبینید که رد پایی - ما در منابع خودمان دیده‌ایم - از افراد در کنار رسائل هست که هیچ نام دیگری از فرد نیست. ما داریم دوباره نسخههایمان را کلا فهرست می‌کنیم. ما پایگاه‌مان را علی رغم اینکه قبلا نسبت به ورود اطلاعات در آن اقدام کرده بودیم، ولی آن را کنار گذاشته‌ایم و الان دوباره می‌خواهیم از اول فهرست کنیم. چون یک سابقه‌ی 90 ساله‌ی فهرست‌نویسی داریم و در این سابقه بالأخره سلیقهای و برحسب دیدگاههای فردی بوده است. الان با آیتم‌های جدید، تمام منابع را داریم و الان حتی در حال وارد کردن اجازات به پایگاه هستیم. اگر در کنار، تشریح، بلاغ یا سماعی دارد، خصوصا در مجموعه‌ها... . چند روز پیش یک مجموعه‌ای را رونمایی کردم و یک نکته‌ای قابل توجه بود؛ یک نسخه‌ای علیالظاهر 1082 مورد بود، فهرست‌نویس دقت نکرده بود که مثلا باید 1093 عدد باشد. یک یادداشتی روی این نسخه بود که نسبت به تمام رسائل مجموعه، این را جدا می‌کرد. آن هم به این علت بود که آن فرد گفته بود این نسخه‌ای که شما دارید میبینید از روی نسخه‌ی اصل نوشته شده است. معلوم می‌شود که آن نسخه‌ی اصل هم در اختیارش بوده که خود فرد نگاه کرده و دیده و یک چیزی را نوشته است.
ما نگاه کردیم و دیدیم که نسخه‌ی مرعشی 1060 است، نسخه‌ی ما 1082 است، منتها نسخه‌ای که ما داریم، نسبت به نسخه‌ی مرعشی، اصح است. چرا؟ به دلیل همین یادداشتی که در صفحه‌ی اول آمده و اجازه‌ی فلان نکته‌ای که آقای (نامفهوم ؟؟؟)، (14:18) در 939 هم گفته در کنار این نسخه هست. یعنی نسخه‌ی اصل را می‌‌بیند این مسائل خیلی ریز است. خیلی اوقات فهرست‌نویس‌ها نگاه نمی‌کنند.
فهرست ها تخصصی تطبیقی باشد. چون حاشیه‌ها خیلی فرق می‌کند. شرح‌نویس با شرح‌نویس متفاوت است و نسخه با نسخه متفاوت است. شما به یک فهرست تخصصی تطبیقی نیاز دارید. این مسئله خیلی اهمیت دارد.
(
من یکی، دو نفر را می‌فرستم که ابتدا نسخه‌های شما را جستجو کنند و ببینیم کجای کار هستید. هند را هم برای شما جستجو می‌کنند تا ببینیم که کجا ممکن است برای شما خروجی دهد؟ نسخه‌های بیشتری هم هست. هند هم اخیرا پایگاه نسخه‌های خطی‌اش را بالا آورد. ترکیه هم تقریبا چند ماه پیش پایگاهش را برای جستجو بالا آورد. نسخه‌هایش هم تا حدی قابل جستجو است و حتی نسبت به سال گذشته قابلیت بیشتری برای جستجو دارد. از این دو کارشناس، یکی در تهران هست و تا یک هفته‌ی دیگر در دسترس نیست، دیگری را استخدام کردیم و در این زمینه نخبه است،. وقتی آمد به او می‌گویم که یک هفته برای شما وقت بگذارد و جستجو کند. مجموعه‌داران را هم می‌شناسد. ولی لیست منقح و قابل جستجو به من بدهید.
یکی هم باید با نسخه باشد. بله، می‌دانم. خیلی از نسخه‌ها این‌طور هستند که اسم نسخه هست منتها نویسنده‌اش معلوم نیست.
در خیلی از اثرها اسم هست و فرد متوجه نشده که در فلان منطقه است. نسخه را آورده است، منتها نمی‌دانسته که برای چه کسی است.
ملا عبدالله به چند نام در تاریخ ثبت است. آن نام‌ها را هم به جستجو گر بدهید. کلیدواژه‌ای بدهید.
چون نسخه‌ها در اختیار خودش است، او یک پایگاه دارد. بعضی از نسخه‌هایش هم در اختیار خودش نیست. منتها اگر نسخه در اختیار خودش باشد از او می‌گیریم، مشکلی ندارد.
در حوزه نسخه شناسی یکی دو نفر هم بیشتر درگیر نباشند، یعنی اشراف علمی روی این کار خیلی مهم است. من نسخه‌های خودمان را دارم می‌بینم که بعضا سلیقه‌ی چیدمان یک فهرست با یک فهرست دیگر چقدر متفاوت است. مشخص است که نگاه فرق داشته است. بعضی خیلی دقیق هستند و نقادانه نگاه می‌کنند و حساس هستند.
در پایان من پیشنهاد می‌کنم که یک مستند هم از فرآیند جستجو و کشف نُسخ داشته باشید،
