غلام رضا بهروزی لک
چکیده: روحانیت شیعه در عصر غیبت همیشه محل رجوع و متمرکزیت اداره جامعه شعیان را به شیوه های مختلف بر عهده داشته است. هر چند فراز و فرودهای مقاطع مختلف باعث ضیق و توسعه جایگاه روحانیت گشته است، اما به خاطر آموزه اعتقادی امامت در مکتب تشیع و مفهوم عام نیابت عالمان دینی این نقش تداوم یافته است. نقش های اجتماعی را می توانم به دو شاخه نقش های محول و نقش های محقق تقسیم بندی نماییم. نقش محول نقشی است که برای افراد جامعه تعریف می‌شود. اما نقش محقق میزان و چگونگی تحقق آن است. در خصوص نقش عالمان دینی، این نقش محقق آنها این است که در جوامع شیعی دستخوش تغییر می‌گشته است. اما نقشهای محولان عالم دینی در عصر غیبت همیشه تداوم داشته است. از منظری دیگر نقش عالمان دینی را می‌توان در عرصه کنشگری سیاسی به دو گونه عام و تحولات دیالکتیکی بین آنها تقسیم کرد. عالمان دینی همیشه جایگاه و کارکردی سیاسی داشته اند. اما در تحقق بخشیدن به این موقعیت سیاسی به دو گونه عمل کرده‌اند. در شرایط مساعد آنان کنشگرانی سیاسی بوده و مستقیم در تحولات سیاسی جامعه نقش آفرینی کرده اند. اما در مواقعی که زمینه حضور و فعالیت و کشنگری سیاسی مستقیم فراهم نمی‌شود، آنها فقط ناظرانی سیاسی بوده و به رصد محیط می‌پرداختند. این منزلت ناظر سیاسی صرفاً به معنای عدم کنشگری سیاسی مستقیم بوده است، اما با این حال این عدم کنش سیاسی یک موضع سیاسی از جانب دیگر کنشگران سیاسی و بویژه حاکمان جوامع اسلامی تلقی می‌شود. این دو منزلت کنشگری سیاسی مستقیم و مباشر و غیر مستقیم و غیرمباشر همیشه در حال جابجا شدن بوده اند. اما شی شاید حدواسطی بین دو منزلت کنشگری سیاسی مستقیم و غیرمستقیم برای عالمان در جوامع پیدا شود. جوامع شیعی از منظر هویتی نیازمند غیریت سازی با جوامع سنی حاکم بر جهان اسلام بودند و برای حفظ هویت شیعی خود، عالمان شیعی جایگاه مهمی داشتند. بدین جهت کنشگری سیاسی عالمان شیعی حداقل به صورت ولایت افتا، امور حسبه و قضاوت جریان داشته است. نمونه بارز این موقعیت را می‌توان در نحوه کنشگری سیاسی علامه ملا عبدالله یزدی بهابادی یافت. هر چند در عصر صفویه امکان تحقق عالم ولایت عامه و مطلقه برای فقها و تشکیل ولایت فقیه فراهم نبوده است، اماان دینی بویژه محقق کرکی به عنوان شیخ الاسلام و شخص دوم مملکت با طرح نظریه ولایت مطلقه جایگاه قابل توجهی داشته است. علامه بهابادی با تولیت آستانه مقدس علوی در نجف نقش میانه را به عنوان ولی فقیه در امور حسبیه این شهر ایفا نشان می دهد. چنین نقشی هر چند نقشی کامل نبوده است، اما از منزلت کنشگری ناظر سیاسی فراتر بوده و به عنوان کنشگری سیاسی مستقیم می‌توان تلقی شود. نوشتار حاضر تلاش کرده است منزلت کنشگری سیاسی علامه بهابادی را در این مقطع بر اساس نقشه برداری کشف برای نقش آفرینی برای عالمان سیاسی در دولت صفوی بررسی کند.
