ویژگی های علمی – تبلیغی ملاعبدالله یزدی صاحب حاشیه و تولیت حرم امیر المومنین علیه السلام

عبدالکریم پاک نیا تبریزی[1]

مقدمه

ملاعبدالله بهابادی یزدی فرزند شهاب‌الدین معروف به ملا عبدالله یزدی (متوفای ۹۸۱ق)، مفسر قرآن، فقیه ،ادیب ،متکلم، منطقی و فیلسوف در زمان صفویه و نویسنده کتاب حاشیه ملا عبدالله،که کتاب حاشیه او، قرن‌ها کتاب درسی حوزه‌های علمیه بود. وی پیشنهاد شاهان صفوی، برای تولیت و خزانه داری حرم امیر امیرالمومنین (ع) را که در حدحکومت به کل شهر نجف بود پذیرفت. پس از او نیز فرزندان و قبیله‌اش تازمان شیخ جعفرکاشف‌الغطاء عهده‌دارخدمت به حرم امیر مومنان ع و شهر نجف بودند. از خدمات اجتماعی ملا عبدالله بنیان گذاری مدارسی در اصفهان و نجف می باشد . شیخ بهایی،  صاحب معالم (فرزند شهید ثانی) ،  و  صاحب مدارک (نوه شهید ثانی)  از جمله شاگردان وی بوده‌اند.

خزانه داری آستان مقدس امام علی(ع) ، هم درسی با مقدس اردبیلی و تربیت شیخ بهایی و... نشان از جایگاه اجتماعی و علمی والای این مجتهد سیاستمدار دارد . همچنانکه تعامل سازنده با صاحبان قدرت زمانه خویش، نشانی از درایت سیاسی اوست. در هر صورت ملا عبدالله یزدی در علوم اسلامی اعم از معقول و منقول تبحر کامل داشت و تألیفات او در تفسیر^[2]، فقه، منطق، فلسفه، کلام و ادبیات حاکی از این مقام علمی ، سیاسی و عملی اوست.

در تسلط ملاعبدالله به علوم اسلامی همین بس که شیخ بهایی در حاشیه خود بر تفسیر قاضی، ایشان را وصف به علامه یزدی نموده^[3] و شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران ایشان را فقیه، متکلم و منطقی‌ای متبحر معرفی می‌نماید.^[4]

زادگاه

ملاعبدالله یزدی  در دوران شکل گیری حکومت  صفویه ، در آغاز قرن دهم هجری،در دیاریزد ، منطقه بهاباد به دنیا آمد ودر سال 981ق در نجف  اشرف  رحلت نموده است. وی معاصر دوره اول حکومت صفوی، یعنی دوران پادشاهی شاه اسماعیل[5] (907-930) ، و شاه طهماسب[6] (930- 984) ، بوده است و ظاهرا بیش تر عمر را در دوران شاه طهماسب گذارانده است.

شهرستان بهاباد یکی از شهرستان‌های استان یزد است. این شهر دارای آب و هوای نیمه خشک ، با سابقۀ کهن و در منطقۀ کویری ایران و محل رشد مفاخری  همچون ملاعبدالله بهابادی یزدی است. این شهرستان در تاریخ  مرداد ۱۳۸۸ از شهرستان بافق جدا و مستقل گردید. طبق آمار  سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان بهاباد حدود هفده هزار نفر بوده است.

ملا عبدالله  طبق خواسته خودش بیشتر به‌عنوان ملاعبدالله یزدی مشهور است همچنانکه خود در انتهای نوشته‌ها و رسائلش خود را عبدالله یزدی معرفی می‌کند .^[7]

 

نگاهی به عصر ملا عبدالله

ملا عبدالله در عصری نشو نما یافته که یکی از صفحات زرین تمدن ایران و اسلام در آن دوران رقم خورده است چرا که عصر صفویه عصر شکوفائی هنر ، معماری ایرانی و اسلامی ، عصر علم و عالم پروری است عصر احیای مکتب شیعه ، عصر احیای حماسه عاشورا و عصر پدید آمدن مجموعه های علمی شیعه مانند بحار الانوار مجلسی ، وسائل الشیعه حر عاملی ، الحدایق الناضره بحرانی و از همه مهمتر عصر وحدت و استقلال ایران می باشد  در حقیقت یکی از دوران های درخشان تاریخ و تمدن ایران زمین است . گرچه عملکرد شاهان و عوامل آنها که حکومت می کردند اکثرا مورد تایید نیستند . ولی زمینه شکوفائی علم و تمدن را برای رویش شخصیت ها و آثاربزرگ شیعه با بهره گیری از جاذبه های مکتب شیعه فراهم ساختند . حضرت آیه الله خامنه ای در این باره  فرموده است :  عصر صفویه از درخشان ترین اعصار تاریخ تمدن ایران و اسلام است و چنانکه باید شناخته نشده است. عالمان بسیاری از جمله علامه بزرگوار شیخ عبدالله بهابادی یزدی نیز در همین عصر صفویه زیسته و خدمات بسیاری را ارائه داده و نقش آفرینی علمی و اجتماعی و حتی سیاسی آنها قابل توجه است.[8]

در این مقال برآنیم که ویژگی های علمی - تبلیغی شخصیت ملا عبدالله یزدی بهاء آبادی را به مخاطبین گرامی عرضه بداریم :

 

1. در محضر وارستگان

یک عالم مبلغ اسلام نیاز دارد که در محضر اساتید و فرهیختگان شایسته، زانوی ادب زند و از دانش سرشار و نفس قدسی آنان بهره مند گردد تا به مراحل رشد و شکوفائی علمی و عملی و عقلی برسد. قرآن می فرماید : فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ[9] اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید.

امام سجاد ع هم فرمود : هَلَكَ مَن لَيسَ لَهُ حكيمٌ يُرشِدُهُ؛[10] هر كس استاد خردمندى نداشته باشد كه ارشادش كند، هلاک می شود. حافظ در تبین این سخن گفته :

طی این مرحله بی همرهی خضر مکن              ظلمات است بترس از خطر گمراهی

برای همین ملاعبدالله یزدی، در محضر اساتید شایسته و عالمان وارسته حضور یافت تا  مسیر کمال را به درستی بپیماید . مهمترین استاد ملا عبدالله محقق ثانی، این اندیشمند و عالم شهیر عصر صفوی است . ملاعبدالله یزدی در آثار خویش به استفاده از محضر این فقیه نامدار و سیاستمدار شیعه اشاره کرده است. [11]

محقق کرکی

علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی معروف به محقق ثانی و محقّق کَرَکی (۸۶۵ ق-۹۴۰ق)، از فقها و علمای مشهور شیعه در عصر صفوی است. او از وطن خود، جبل‌عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس به دعوت شاه اسماعیل صفوی به ایران آمد و در تبلیغ و ترویج تشیع، در ایران نقش مهمی را بر عهده گرفت. محقق ثانی، آثار فقهی‌اش را به زیباترین صورت استدلالی بیان نموده و به این جهت  با اقبال خاص فقیهان بعدی مواجه شده است . کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد بهترین شاهد این مدعاست. محقق ثانی درباره ولایت فقیه نظرات قابل توجهی دارد. بسیاری از فقهاء و دانشمندان قرن نهم و دهم هجری از شاگردان اویند؛ بزرگانی مانند شیخ علی منشار، حسین بن عبدالصمد عاملی (پدر شیخ بهایی) ، سید نعمت‌الله جزائری و ملا عبدالله یزدی . از دیگر اساتید ملا عبدالله  می توان از ، امیر غیاث‌الدین منصور شیرازی ؛ جمال‌الدین محمود شیرازی نام برد.

 

2 .همنشین خوبان

همنشینان شخص اگر شخصیت های وارسته ای باشند در رشد علمی و معنوی و ایمان وعقل افراد تاثیر به سزائی دارند ،که گفته اند :

همنشین تو از تو به باید          تا تو را عقل و دین بیفزاید

مولای متقیان فرمود : جالِسِ الحُكَماءَ يَكمُلْ عَقلُكَ ، و تَشرُفْ نفسُكَ ، و يَنْتَفِ عنكَ جَهلُكَ ؛ با فرزانگان همنشينی كن تا خردت كمال يابد، و شرافت نفس يابى و نادانى از تو رخت بربندد.[12]

آخوند ملاعبدالله در شهر اصفهان با مقدس اردبیلی هم درس و همنشین بود و هر دو نزد جمال الدین محمود (از شاگردان حکیم جلال الدین دوانی از دانشمندان قرن هشتم) علوم عقلی را فرا گرفته اند. ^[13]  در اینجا اشاره به شخصیت مقدس اردبیلی مناسب می نماید :

 

-        مقدس اردبیلی

احمد بن محمد اردبیلی (متوفای ۹۹۳ق) معروف به مقدس و محقق اردبیلی از فقهای امامیه در قرن دهم قمری و از معاصران شیخ بهائی بود. وی در علوم عقلی و نقلی تبحر فوق العاده داشت و در زمان ریاست او حوزه علمیه نجف رونقی دوباره گرفت.

مجمع الفائده و البرهان در فقه استدلالی و زبدة البیان در آیات الاحکام از مهم‌ترین آثار اوست. اردبیلی در مسائل فقهی چون نجاست خمر، حرمت غناء و شرایط قاضی آرایی متفاوت از نظر مشهور فقهای شیعه دارد. مقدس اردبیلی از دربار صفویه برای گسترش تشیع و حل مشکلات شیعیان استفاده می‌کرد؛ ولیکن وارد دستگاه صفوی نشد. زهد و تقوا و کرامات و تشرفات و کمک‌های او به محرومان زبان‌زد بود .

محقق اردبیلی در سال‌های ۹۸۴-۹۹۳ق مرجع تقلید شد و افرادی مانند سید محمد موسوی عاملی مؤلف مدارک الاحکام و شیخ حسن عاملی مؤلف معالم الدین از شاگردان اویند.

علامه مجلسی می‌نویسد: «محقق اردبیلی در قداست نفس و تقوا و زهد و فضل به مقام نهایی رسید و در میان عالمان متقدم و متاخر شخصیت بزرگی چون او را سراغ ندارم... کتب او دارای بالاترین مراتب دقت نظر و تحقیق است.»[14]

 

-        خاطره ای آموزنده

به مناسبت نام مقدس در اینجا خاطره ای که صبغه اخلاقی ، بصیرتی و تبلیغی دارد را یاد آور می شویم :

«شیخ بهایی با شاه عباس یک سفری به نجف مشرف شدند ، در آنجا بین شیخ بهایی و مقدس اردبیلی سر موضوعی مباحثه ‌شد؛ شاه عباس هم نظاره می‌کرد. در آن جلسه با اینکه حق به جانب مقدس اردبیلی بود، اما مقدس حق را به شیخ بهایی‌داد و جلوی شاه عباس عرض اندام نکرد و مجلس به نفع شیخ بهایی تمام ‌شد. فردای آن روز، مقدس اردبیلی(ره) با شیخ بهایی در جائی روبرو ‌شد و به شیخ بهایی فرمود: آن مطلبی که شما دیشب فرمودید، به این دلیل و به این دلیل و به این دلیل اینطور نیست و اینطور هست که من می‌گویم. شیخ بهایی فرمود: چرا دیشب این را نفرمودید؟ مقدس می‌گوید: دیشب می‌توانستم بگویم ولی چون شما شیخ‌الاسلام ایران هستی و پیش شاه محترمی، اگر من می‌گفتم، شما پیش شاه کوچک می‌شدید و این به ضرر اسلام بود. مقدس حاضر شد خودش را کوچک کند تا شیخ بهایی کوچک نشود. این درس اخلاق برای همه بویژه طلبه‌ها و روحانیون و بالاخص مسولین نظام اسلامی است. ؛ این بزرگان استاد اخلاق داشتند و نفس شان تربیت شده بود».^[15]

 

3 . تربیت شاگردان ممتاز

ملا عبدالله در شیراز و اصفهان و نجف به تدریس علوم اسلامی اشتغال داشته و شاگردان فرهیخته فراوانی تربیت نمود که در ارتقای تمدن اسلامی و ایرانی تاثیر گذار و تمدن ساز بودند. [16] از میان آنان از همه معروف‌تر شیخ بهاء‌الدین محمد عاملی لبنانی معروف به شیخ بهائی است، چنانکه صاحب معالم فرزند بزرگوار شهید ثانی[17]و نیز علامه سید محمد عاملی[18]صاحب کتاب مدارک از دیگر شاگردان وی می‌باشند.

 

-        شیخ بهائی شاگردِ ممتاز

شیخ بهایی (۱۰۳۰-۹۵۳ ق) حکیم، فقیه، عارف، منجم ، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است. شیخ بهایی ، دارای آثاری وزین و زرین در موضوع سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک و از برجستگان مفاخر جهان اسلام است.  وی  در ۱۷ محرم سال ۹۵۳ق در بعلبک لبنان به دنیا آمد. پدرش، عزّالدین حسین بن عبدالصمد حارثی (متوفی ۹۸۴ق)، از شاگردان و دوستان فقیه نامدار شیعه ، شهید ثانی (متوفی ۹۶۶ق) بود. او هنگام مهاجرت از لبنان به ایران ۱۳ ساله بود . همسر شیخ بهائی، دختر علی منشار عاملی، زنی داشمند و عالم زاده بود. برخی بر این عقیده‌اند از این که بهائی سی سال از عمر خود را به تنهایی در سفر گذرانده، می‌توان حدس زد که فرزندی نداشته است.

شخصیت های ممتاز جهان تشیع همانند  : محمدتقی مجلسی ، محمد محسن فیض کاشانی و ملاصدرای شیرازی از معروفترین شاگران اویند . شیخ بهائی در  سال ۱۰۳۰ در شهر اصفهان  وفات یافت و طبق وصیتش او را به مشهد مقدس انتقال دادند و در مَدْرس سابق خودِ او در پایین پای امام رضا(ع) به خاک سپردند. میرزا عبدالله افندی می نویسد: شیخ بهایی تصریح کرده که کلیات قانون و دروس دیگر را نزد ملاعبدالله یزدی خوانده است.^[19]

 

-        ورقی  از دفتر شیخ بهائی

شیخ بهائی می گوید : به نجف اشرف رفتم و به محضر جناب مقدس اردبیلی رسیدم، پیش از آنکه او به دیدن من بیاید . داخل شدم به حجره ای که حصیر، فرش آن حجره بود و بعضی از کتب علمی در آن حجره نهاده بود . نشستم در آن حجره و آن کتب را برداشتم و ملاحظه می کردم . ناگاه مردی آمد و سلام کرد و در پایین حجره نشست . من جواب سلام او گفتم و گمان کردم که یکی از خدمه جناب مقدس اردبیلی است . چون ساعتی گذشت و ایشان نیامد به خاطرم خطور کرد که مبادا این مرد خود مقدس باشد . پرسیدم : نامت چیست؟ فرمود ، بنده احمد . پس من برجستم و دست او را گرفتم و با او مصافحه و معانقه کردم و معذرت می خواستم که چون من شما را ملاقات نکرده بودم، نشناختم . – او را کنار خودم آوردم . - فرمود که، چرا معذرت می خواهی؟ من سلام کردم و جواب سلام مرا بر وجه احسن گفتی و فرمودی سلام علیک و رحمة الله و مشغول مطالعه کتاب دینی شدی و این عمل نزد خدا اولی است از آنکه با من صحبتهای متعارف بداری . پس، با او صحبت بسیار داشتم . آخر الامر، آن عالی قدر از آن موضع که – که بالای حجره بود [20] برخاست و میل کرد به پایین حجره و در آنجا نشست . از سبب حال پرسیدم . فرمود که، به خاطرم آمد آن آیه کریمه که حق تعالی می فرماید: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ؛[21] ما این خانه (بهشت ابدی) آخرت را برای آنان که در زمین اراده علوّ و فساد و سرکشی ندارند مخصوص می‌گردانیم و حسن عاقبت خاص پرهیزکاران است. [22]

 

4. مقام معنوی و علمی

تهذیب نفسانی ، تربیت روحانی و صفای باطن یک مجتهد فقیه و مبلغ دین می تواند آثار عمیقی در فعالیت های تبلیغی او داشته باشد ، مبلغ هر چقدر معنوی تر باشد عمق تاثیراتش در جامعه بیشتر است. امیرمومنان علی ع فرمود :

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ للنَّاسِ اماماً، فَلْيَبْدَأ بِتَعْليمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعليمِ غَيْرِهِ؛ وَلْيَكُنْ تَأديبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تأدِيبِه‌ بِلِسانِهِ؛ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا احَقُّ بِالاجلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ؛[23] كسى كه خود را در مقام پيشوايى مردم قرار مى‌دهد، بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران بپردازد به تعليم خويش بپردازد؛ و بايد تأديب كردن او به عملش پيش از تأديب كردن به زبانش باشد. كسى كه معلم و ادب كننده خويشتن است، به احترام سزاوارتر است از كسى كه معلّم و مربّى مردم است.

حافظ هم می گوید :

ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی              تـا راهرو نـباشی کی راهـبـر شوی

دست از مس وجود چو مردان ره بشوی              تـا کیـمیای عـشـق بیابی و زر شـوی

و در جای دیگر می گوید :

دلنـشین شـد سخنم تا تو قبولش کـردی             آری آری ســخـن عـشـق نـشـانی دارد

  ملا عبدالله یزدی چنین بود که در عرصه تعلیم و تربیت و تولیت موفق و ماندگار گردید به حدی که کرامات ایشان نقل محافل است. نمونه ای را اینجا می آوریم :

-        کرامت ملا عبدالله

روایت می کنند ملا عبدالله یزدی وقتی وارد اصفهان شد، چون قدری از شب گذشت، با توجه باطنی نظری به شهر اصفهان کرد. پس به همراهانش گفت: وسایل ما را جمع کنید تا از این شهر با عجله بیرون رویم؛ زیرا، چند هزار بساط شراب می‌بینم که در این شهر چیده شده است که اگر خدای تعالی عذابی نازل کند، ما هم با آن می‌سوزیم. پس همراهانش اسباب و وسایل را برداشتند و ملا عبدالله سوار بر مرکب خویش شد.

هنوز بیرون شهر نرسیده بودند که وقت سحر فرار رسید آخوند دوباره توجه باطنی به شهر اصفهان کرد. پس به همراهانش گفت: برگردید؛ زیرا، چندین هزار سجاده را می‌بینم که پهن شده و نماز شب می‌خوانند. این جبران آن را می‌کند. آن گاه به منزلی که در شهر داشت، مراجعت کرد.[24]

ملا عبدالله بهابادی انسانی اهل دل و اهل اوراد و اذکار بوده است و در انتهای رساله‌اش ذکر مبارکی را به سید عبدالمطلب سفارش می‌کند که بخواند و می‌گوید من بر رازی بزرگ پیرامون این ذکر مطلع شده‌ام.^[25]

 

5.آثار متنوع و با برکت

ارزش آثار قلمی این فقیه فرزانه و منطقی فرهیخته بر اهل دانش و حکمت پوشیده نیست. تألیفات ملاعبدالله به دو زبان عربی و فارسی در عین استحکام و جلالت قدر، عبارات آسان دارد و برخوردار از حسن ایجاز است.

به‌طور کلی می‌توان آثار این فقیه، اصولی و منطقی را در شش دسته قرار داد: 1. منطقی؛ 2.  فقهی؛ 3. تفسیری؛ 4. کلامی؛ 5. بلاغی؛ 6. فلسفی.^[26]

1.الحاشیه علی تهذیب المنطق: معروف به «حاشیه ملاعبدالله»،  در علم منطق

استقبال و تالیف شرح ها و حاشیه های متنوع علما از این اثر، از سوی اندیشمندان اسلامی بی نظیر است. امتیازات و ویژگی های این کتاب کم حجم و پر محتوای ملا عبدالله را در چهار قرن گذشته به اوج شهرت رسانده است.

2. شرح تهذیب المنطق به فارسی، در علم منطق

3.حاشیه بر شرح شمسیه قطب الدین. در منطق

4.شرح العجاله محقق دوانى، در منطق

5. حاشیه بر حاشیه نظام الدین عثمان خطایی حنفی مذهب . در علم معانی بیان .

6.حاشیه بر مختصر تفتازانی، در علم معانی بیان

7.حاشیه بر مطوّل تفتازانی، در علم معانی بیان

8.التجارة الرابحة فی تفسیر السورة الفاتحة، در تفسیر

9. شرحی بر کتاب حکمة العین در فلسفه مشّاء
10. شرح "قواعد الاحکام فی مسائل الحلال والحرام" علامه در فقه .
11. حاشیة بر اِرشاد الاَذهان علامه حلی در فقه.

12.الدّرةالسنیة فی شرح الرسالة الالفیة الشهیدیة، شرح «الفیه» شهید اول در علم فقه .

13.حاشیه بر حاشیه شریفیه و جلالیه،در علم کلام

14.حاشیه بر مبحث جواهر از شرح تجرید،در علم کلام .

15.حاشیه بر مبحث موضوع علم از حاشیه دوانی. در علم کلام

 

6. مدیریت شایسته ومردمی

امام رضا علیه السلام ضرورت وجود مدیران لایق فرمود: أنّا لا نَجِدُ فِرْقَةً مِنَ الفِرَقِ و لا مِلَّةً مِنَ المِلَل بَقُوا و عاشُوا إلاّ بِقيّمٍ و رئيسٍ لِما لا بدّ لَهُمْ مِنْهُ في أمْرِ الدِّينِ و الدُّنيا ؛ ^[27]

ما هيچ گروه و هيچ ملّتى و آيينى را نمى يابيم كه مانده و زيسته باشند مگر با برخوردارى از سرپرست و مدیر؛ زيرا در كار دين و دنياى خود از او ناگزيرند.

مردمی بودن و مدیریت شایسته یک مبلغ و عالم اسلامی در مجالس و مراکز علمی و فرهنگی می تواند تاثیر تبلیغ را چندین برابر کند. همچنانکه در تاریخ حوزه های علمیه مشهود است و عالمان مبرز و مراجع عالیقدری که توانائی مدیریت مراکز علمی را داشته اند در احیا و تبلیغ فرهنگ اهل بیت ع موفقتر بوده اند.

ملاعبدالله یزدی هم چنین بود او حدود 20 سال آخر زندگی‌اش را در نجف گذرانده است؛ یعنی از حدود سال 962 تا 981 و این دوره از ادوار سخت تاریخ صفویه است؛^[28] در بحران های سخت به نحو شایسته ای شهر نجف و حرم علوی ع را اداره نموده است.

به این جهت با اینکه او از طرف شاه ایران منصوب شده بود ولی هنگامی که سلطان مراد عثمانی به نجف آمد و به زیارت مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام مشرّف شد، ملا عبد الله را به خاطر حسن مدیریت و رفتار و خدمات اجرایی  بر منصب تولیت حرم علوي ابقا كرد. و توليت حرم  علوی تا زمان ملا یوسف متوفی در سال 1270 هجری قمری در نجف در دست فرزندان و نوادگانش باقی ماند. [29]

 

7. تداوم بخش حوزه نجف

ملاعبدالله بهابادی ,در کنار سایر عالمان زمان شناس خود مانند : محقق کرکی ، مقدس اردبیلی ، و... در تبلیغ و عملیاتی کردن ابعاد سیاسی ، اجتماعی اسلام , احیای مکتب شیعه و فعالیت های فرهنگی وسیاسی در شهر نجف و جنوب عراق یعنی پایتخت حوزه های شیعه , کارنامه بسیار درخشانی دارد و در رشد علمی ، معنوی و اجتماعی و سیاسی این کانون تشیع  نقش مهمی ایفا نمود.

البته بیداری و تلاشهای عالمان زمان شناس شیعه همانند ملا عبدالله ، در کنار آموزه های مکتب اهل بیت (ع) و متون آموزشی حوزه های علمیه جهان تشیع در مدارس شیراز، نجف، حله و جبل عامل لبنان ، بذرها و نهال توسعه علمی تشیع را نهادینه کرده بود تا طلاب علوم دینی, در تفسیر, فقه, حدیث ، کلام ودیگر علوم اسلامی مسلط باشند و رشد کنند .[30] در نتیجه خود عالمان بیدار و مبلغان خوبی برای جوامع اسلامی بودند.

 

8. همکاری هدفمند با حکومت

ارتباط علمای بزرگی مثل ملا عبدالله یزدی ، شیخ بهائی ، علامه مجلسی و محقق کرکی با دربار صفوی برای دنیاپرستی نبود بلکه آنان می خواستند دربار را به نفع تبلیغ مکتب تشیع به کار بگیرند .حتی امام خمینی هم که با دربار و شاهان خود کامه به شدت مخالف بود اما در این زمینه می فرماید : نباید یک کسی تا به گوشش خورد که‏‎ ‎‏مثلاً مجلسی ـ رضوان الله علیه ـ محقق ثانی ـ رضوان الله علیه ـ نمی دانم شیخ بهائی ـ‏‎ ‎‏رضوان الله علیه ـ با اینها روابط داشتند و می رفتند سراغ اینها همراهی شان می کردند،‏‎ ‎‏خیال کنند که اینها مانده بودند برای جاه و احتیاج داشتند.... این دسته از علما جانفشانی کردند...من هم اگر چنانچه می توانستم یک سلطان جائری را به راه بیاورم می رفتم درباری می شدم، شما هم تکلیفتان این بود که اگر بتواند یک سلطان جائری را آدمش کنید بروید درباری بشوید. این درباری شدن نیست. این آدم سازی است. [31]

در عصر ملا عبدالله یزدی هم شاهان صفوی بنا به دلایل مختلف دینی و سیاسی و مصالح حکومتی، ضمن احترام و تقدیس علمای دین از آنان در امور مختلف نظرخواهی می‌کردند. این احترام‌ها و تقدیس‌ها بیش تر برای حفظ موقعیت خویش و به منظور برخورداری از حمایت و پشتیبانی جامعه شیعی بود که سر در فرمان عالمان و فقیهان داشتند. از آن سو علما نیز از این موقعیت برای گسترش و نفوذ مکتب تشیع استفاده فراوان بردند. به واقع، ارتباط آنان با پادشاهان صفوی، نقشی انکارناپذیر در گسترش و نفوذ تشیع داشت. به طوری که تشیع در این زمان از انزوا خارج شد و با رسمیت مذهب تشیع، نشر و تبلیغ اندیشه‌های شیعی رواج فراوان یافت و دانشمندان و بزرگانی مانند ملا عبدالله ، محقق ثانی و شیخ بهایی و علامه بزرگوار مجلسی، با جهت دادن سیاست‌های دربار صفوی به سمت ترویج و تبلیغ تشیع، خدمات بی نظیری را برای اسلام و تشیع به انجام رساندند.

این دوران یکی از دوران‌های اوج گیری تفکر شیعی است. ملاعبدالله نیز از جمله عالمانی است که با اهداف مقدس با دربار صفوی ارتباط داشت و به این وسیله به گسترش مکتب تشیع و حل مشکلات شیعیان کمک شایانی نمود. حتی ایشان از طرف سلاطین صفوی، سمت خزانه داری حرم شریف حضرت علی علیه السلام، را پذیرفت. بعد از وفات او نیز فرزندانش با مدیریت صحیح حرم و شهر نجف راه او را تا زمان شیخ جعفر کاشف الغطا ادامه دادند. آنان امروزه در نجف اشرف به «بیت الملا و یا آل الملا یا ملالی» معروفند، که همه منسوب به ملا عبدالله هستند.[32]

علامه شیخ محمد سماوی ادیب بزرگ و نویسنده‌ ی و شاعرمعروف معاصر ، منظومه ای درباره نجف اشرف دارد که در بخشی از آن به خاندان ملالی پرداخته و به دو تن از تبار ملا عبدالله می پردازد که  :

و منهم الحماة آل الملا                                        و مکثروا النوال حتی ملاّ

مثل الفتی المحسن یوم الجود                          و ذی الصلاح و التقی محمود

از متولیان حرم می‌توان به ملالی‌ها اشاره کرد. این خاندان آن اندازه بخشنده بودند که خواسته سائل را کاملاً بر آورده می‌کردند. مثل محسن ملالی که بخشنده بود و ملامحمود که دارای صلاح و تقوا بود.[33]

 

9. زمان شناسی و حکمرانی حکیمانه

بصیرت و زمان شناسی یک عالم در تبلیغ دین وتکامل و پیشرفت و آگاهی جامعه تاثیر به سزائی دارد . چرا که عالم اگر زمانه خود را نشناسد هرگز نمی تواند اهل زمانش را هدایت کند.

همچنانکه ملا عبدالله بهابادی یزدی  با بصیرت و زمان شناسی که داشت با تدریس هدفمند ، تالیفات کاربردی  و مدیریت حرم امیر مومنان ع و شهر نجف -  دربحران منازعات سیاسی بین حکومت صفوی و عثمانی به صورت شایسته رسالت خود را به انجام رسانید.

خدمات بهابادی به مکتب اهل بیت ع ابعاد مختلف داشت. تعاملات علمی ، حفظ استقلال نجف و محافظت از تراث هزار ساله علمای پیشین ، مراوده فرهنگی با علمای اسلامی ، نه تنها حوزه های علمی و عتبات مقدسه شیعه را از درگیری عثمانی و صفوی حفظ کرد بلکه حرکت وی را در ادامه راه پویاتر ساخت. او با ترویج علم منطق، سنت‌های فکری شیعیان را غنی‌تر کرد و نشاط و پویایی آنها را تضمین نمود.

برای همین است که پیامبر اسلام ص فرمود: « رَحِمَ اللّه ُ مَن ...عَرَفَ زَمانَهُ ، وَ استَقامَت طَريقَتُهُ »[34] خداوند رحمت کند کسی را که ... زمان خود را بشناسد و روش و طریقه او روش مستقیم باشد .

اساسا تبلیغ دین و فعالیت های فرهنگی از طریق حرم های اهل بیت ع یکی از شیوه های موفق رسانه ای در همه زمانهاست  .چرا که حرمهای اهل بیت ع به عنوان قطب فرهنگی و بهترین کانون تبلیغات اسلامی است که می توان فرهنگ تشیع را گسترش داد . ملا عبدالله با پذیرش تولیت حرم امیرالمومنین ع چنین رسالتی را به دوش گرفت.پذیرش تولیت حرم در آن زمان  مساوی با پذیرش کل اداره شهر بود.

ملا عبدالله یزدی با پذیرش مدیریت حرم ، در حقیقت مدیریت کل شهر را پذیرفته و به نحو شایسته ای  با اخلاق نیکو و حسن مدیریت و سیر و سلوک و معنویت خود، خزانه دار حرم امیرالمومنین علیه السلام شده بود . شیخ محمّد حرز الدین می نویسد:

شاه طهماسب صفوی ملا عبدالله را برای تصدی حرم از ایران به عراق آورد و کلید حرم و خزانه اشیاء باستانی گرانبها و خزانه بزرگ حاوی سلاح های وقفی را به او تحویل داد. که برای دفاع از حرم و کل شهر نجف آماده کرده بودند،  چون امنیت نجف اشرف در خطر بود.[35]

بنا بر این ملاعبدالله یزدی از سال 960  تا 970 با هجرت به نجف اشرف ، و پذیرش تولیت  حرم امیرالمؤمنین علی ع ،  طی نزدیک به دو دهه فعالیت علمی، سیاسی و اجتماعی در این شهر مقدس منشأ خدمات بسیاری شد. نظر به حسن عملکرد وی در منصب یاد شده، امرا و حکام و شاهان صفویه و پس از آنها افشاریان و زندیان و قاجاریان منصب تولیت حرم و خزانه‌داری و پرده‌داری را به فرزندان و نوادگان وی واگذار کردند. خاندان ملاعبدالله یزدی پس از وی به مَلالی مشهور ‌گردید.

عصر مدیریت و تولیت ملا عبدالله و خاندان ایشان یک دوره طلایی بوده تا جائیکه عملکرد آنها هم مورد تأیید علما و فضلای نجف اشرف و هم مورد حمایت دولت‌های صفوی و عثمانی بوده است.

 

10 . تحکیم وحدت مسلمانان

مولا عبدالله  با شرح ،نقد و حاشیه بر آثارعالمان اهل سنت راه اتحاد شیعه و سنی را هموار کرده بود. او با مراوده های علمی این اتحاد را استحکام بخشید.  نمونه هائی از این حواشی عبارت است از :

یک.حاشیه بر حاشیه شرح جدید تجرید(جلال الدین دوانی)؛ از علمای شافعی مذهب.

دو. حاشیه بر حاشیه نظام الدین عثمان خطایی حنفی مذهب . در علم معانی.

سه. «حاشیه ملاعبدالله»، بر کتاب «تهذیب المنطق» سعدالدین تفتازانی از علمای برجسته اهل سنت نیز در راستای همین ارتباط علمی و منطقی بین شیعه و اهل سنت است که هم ارزش علم و هم اتحاد بین علمای اسلامی را به منصه ظهور می رساند.

 

11.التزام عملی به ولایت فقیه

ایشان نظریه حکومت عالم عادل و ولایت فقیه جامع شرائط را تقویت نمود . او از جمله فقیهانی است که در تبیین وجوب اداء نماز جمعه در زمان عصر غیبت کتاب "لدرة السنیة فی شرح الرسالة الالفیة الشهیدیة" را در شرح کتاب الفیه شهید اول نگاشت و در یکی از ابواب به صورت مبسوط به طرح مسئله نماز جمعه پرداخت. این کتاب کاشف از دیدگاه ملاعبدالله در تثبیت اندیشه ولایت فقیه می‌باشد. همانطوری که استادش محقق کرکی معتقد بود که:

"چون فقیه از جانب امام منصوب شده است از احکام او باید اطاعت کرد و در اقامه حدود و قضاوت بین مردم یاری‌اش نمود."^[36] و در جای دیگر می گوید : اصحاب ما اتفاق نظر دارند که فقیه عادل امامى جامع شرایط فتوا، که از او به مجتهد در احکام شرعیه تعبیر می‌شود، در حال غیبت در همه آنچه نیابت در آن دخیل است، نایب ائمه ع می‌باشد ... به مقتضاى قول امام صادق ع که فرموده‏اند: من او را بر شما حاکم قرار دادم، این نیابت، کلى است.^[37]

بنا بر این ملاعبدالله بهابادی از محدود عالمانی ایرانی بود که از نظریه تأسیس حکومت مبتنی بر فقه شیعه حمایت کرد این دفاع صرفاً در حوزه فکری و فقهی نبود، بلکه با ورود به عرصه اجرایی به‌عنوان یک فقیه و مجتهد در مقام حاکمیت قرار گرفت تا مسئله ضرورت تأسیس حکومت در عصر غیبت را تثبیت و نهادینه نماید.[38] ملا عبدالله یزدی همچنین در بحث اینکه در نماز جمعه خواندن آیا اذن، امام معصوم شرط است، می‌گوید: «قد افتى شیخنا رحمه الله فی شرحه للقواعد بجوازها مع وجود الفقیه»[39]

12 .توجه به علوم پایه  

بدون تردید پیش زمینه خدمت در عرصه های علوم دینی و تبلیغات اسلامی، تحصیل دانش ادبیات ، منطق ، تفسیر ، کلام ، فلسفه ، اصول و فقه است که از زمان های گذشته در حوزه های علمیه رایج بوده و هست. اگر دانشوری اینها را خوب تحصیل نکند مانند این است که یک ساختمان چندین طبقه را، روی پایه سست بنا نمایند. مثلا علم منطق ، قانون صحیح اندیشیدن و درست فکر کردن است اگر عالمی  منطق را درست یاد نگیرد و بجا عملیاتی نکند تفکر صحیح او در هر عرصه ای ضعیف خواهد بود .

آیه الله حسن زاده آملی فرمود : اهل حکمت و معرفت بر هماهنگی کامل میان علم منطق و قرآن اصرار نموده اند که بسیاری از آیات قرآن براساس قواعد منطقی قابل طرح و تبیین است، و این حکایت از هماهنگی علم میزان با متون دینی دارد.[40] همان طوری که خداوند در برهان تمانع فرمود: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا».[41]

ملا عبدالله یزدی به همین جهت به تالیف در موضوع علوم پایه مثل علم منطق پرداخت . او در دانش منطق کتاب فاخر «حاشیه علی تهذیب المنطق»[42] را تالیف نمود و مشهورترین کتاب در موضوع خود شد و حتی محور حوزه های علمیه در قرن های گذشته بود. چرا که منطق قانونی است که بدان فکر صحیح را از فاسد معلوم می کنند، این فکر در هر کجا باشد عرصه خردمندی است مثلا اگر در سیاست باشد می‌تواند خردمندی و عقلانیت را در عرصه سیاسی جاری سازد و در علوم دیگر هم همین طور.در عرصه تبلیغ دین هم علم منطق عقلانیت را به اوج می رساند. همچنانکه ملا عبدالله با استفاده از عقلانیت و علم منطق در عالم سیاست توفیق یافت .

-        خاطره ای از علامه طباطبائی

یکی از فضلای حوزه می گوید : یک بار من خدمت مرحوم علامه طباطبایی بودم، چون به ایشان ارادت داشتم خیلی به سراغ ایشان می‌رفتم. صحبت کردیم و ایشان گفتند که؛ شما چه درس می‌دهید؟ ، گفتم: منطق مظفر. بعد ایشان به من فرمود: چرا حاشیه^[43] نمی‌گویی؟ گفتم: من حاشیه گفته‌ام. گفت: نه، حاشیه مُلاپرور است. ایشان از حاشیه خیلی تعریف کرد.

13 .در محضر قرآن

علم تفسیر و سایر علوم قرآنی یکی از اصلی ترین منابع در شناخت معارف اسلامی است .که ملا عبدالله در این زمینه ها مطالب مفیدی دارد . از جمله :

-        الف: التجارة الرابحه

التجارة الرابحة فی تفسیر السورة و الفاتحة معروف‌ترین اثر ملاعبدالله در علم تفسیر می‌باشد. این اثر چنانکه از نامش پیداست، پیرامون تفسیر سوره حمد و سوره توحید می‌باشد. مرحوم یزدی در ابتدای کتاب شرح الفیه خویش از این اثر یاد کرده ^[44]و معلوم است که این تفسیر یک تفسیر مفصل و مبسوط می‌باشد. به سبب اینکه سومین اثر ملاعبدالله خلاصه همین اثر است.

-        ب: درة‌المعانی

درة‌المعانی رساله‌ای است در علم تفسیر که خلاصه التجارة الرابحه ملا‌عبدالله یزدی می‌باشد. این اثر تنها اثر تفسیری مرحوم یزدی به حساب می‌آید که چاپ شده است و می‌توان از آن اطلاعات بسیاری دریافت نمود و مشرب‌های مختلف تفسیری، صرفی، نحوی، لغوی، بلاغی، عرفانی، فلسفی، فقهی ،مرحوم یزدی را تا اندازه‌ای کشف نمود. نام کامل اثر درة‌المعانی فی تفسیر سورة الاخلاص و السبع المثانی است. این تفسیر، تفسیری موجز و خلاصه است و چنانکه گذشت تلخیصی از دیگر اثر مبسوط و مفصل مؤلف با نام التجارة الرابحه می‌باشد. ^[45]

 

14. پاسخ به شبهات

او با تالیف آثاری به شبهات مخالفین به صورت شایسته پاسخ می دهد. از جمله در کتاب "حاشیه انوار التنزیل" او به شبهات قرآنی پاسخ می دهد :

-        دفاع از ساحت قرآن

قرآن کریم کتابی است جهانی، کامل و همیشگی؛^[46]از این جهت تفسیرهایی که قرآن را از کاربرد جهانی و کامل‌بودن و نیز همیشگی‌بودن در می‌آورد تفسیرهایی مضر قلمداد می‌شوند. بیضاوی شیرازی که دانشمندی مشهور در میان اهل‌سنت است، تفسیری با عنوان انوار التنزیل نوشته که برداشت‌های نادرست فراوانی را در آن آورده است. بسیاری از علمای شیعه بر این تفسیر حاشیه نوشته و مطالب ناصواب آن را نقد و رد کرده‌اند. ملاعبدالله یزدی نیز که سهم زیادی از علم و دانش زمانه خویش داشت حاشیه‌ای بر این تفسیر نوشته است. برخلاف التجارة الرابحه که نسخه‌ای از آن گزارش نشده نسخه‌ای از حاشیه یزدی بر انوار التنزیل تا زمان معاصر باقی مانده است.^[47]

15 .خدمات اجتماعی

از مهمترین نکاتی که در ویژگی های یک شخصیت علمی و تبلیغی مورد توجه است . خدمات اجتماعی و فرهنگی اوست . شیخ عبدالله یزدی در این زمینه هم پیشرو بود. به چند نمونه اشاره می شود :

یک. کتابخانه‌ای در نجف تاسیس نمود.^[48]

دو. تسهیل دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر انهار با حمایت دربار صفوی و ساخت سازه‌های دفاعی استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، توسط ملا عبدالله یزدی به عنوان تولیت آستان مقدس حضرت علی (ع) و حاکم نجف اشرف .

سه .ساخت مدرسه ملا عبداللَّه که تاریخ بنای این مدرسه به نیمه دوم قرن دهم هجری باز می‌گردد.

مدرسه مهدیه درحقیقت همان مدرسه ملاعبدالله بهابادی یزدی است که در ابتدای حضور ملا عبدالله در آستان مقدس امیر المومنین حضرت علی (ع) محل کار تولیت بوده سپس تبدیل به مدرسه علمیه می‌شود و بنام مدرسه مهدیه مشهور است. مدرسه مهدیه در محله مشراق و مقابل مقبره علامه سید مهدی بحرالعلوم و شیخ طوسی و در مجاورت مدرسه قوام واقع شده است. [49]

-        سایر خدمات

درادامه خدمات ملا عبدالله فرزندانش در طی چندین قرن که خدمت در منصب تولیت و خزانه‌داری حرم امیرالمؤمنین علی ع را برعهده داشتند خدمات مناسبی را انجام دادند. از جمله آن خدمات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. جلوگیری از اختلاط زنان و مردان در هنگام زیارت؛
2. احترام به ادیبان و عالمان؛
3. رفع برخی مفاسد اجتماعی در بازار و خیابان‌ها.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در مجلدات مختلف الذریعة و طبقات اعلام الشیعه از ملاعبدالله و اولاد و احفادش و خدمات و آثارشان یاد کرده است. همچنین از همین خاندان، قرآنی خطی به یادگار مانده است که گفته می‌شود: قرآن شخصی آخوند ملاعبدالله بوده که در بین نوادگان او دست به دست شده و به «قرآن ملاعبدالله» مشهور است. این قرآن هم اکنون در کتابخانه فاطمیه بهاباد نگهداری می‌شود.[50]

 

شانزده .از منظر اهل نظر :

-        الف. سید علی‌خان كبیر

 سید علی خان‌کبیر در کتاب سلافة‌العصر درباره‌اش می‌نویسد: عبدالله پسر حسین یزدی، استاد شیخ بهاءالدین، علامه روزگار خویش است. کسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسد. وی کتاب‌هایی مفید در علم فقیه و در علم منطق و... تألیف کرده است. [51]

-        ب. ملاامین احمد رازی

 او که ساكن هند بوده در تذكره هفت اقلیم در ذیل عنوان «مولانا عبدالله یزدی » چنین می‌نویسد:

پیوسته به قلم گوهر نگار، نقش تألیف و تصنیف بر لوح روزگار می‌نگاشت و در میدان و افاده‌ی لوای سبقت، بر امثال و اقران می‌افراشت و مهارتش در فنون علم فقه، به غایتی بوده كه می‌گفته اگر متوجه بدان علم گردم، به توفیق الله تعالی، برهان و دلایل عقلی بر مسایل فقهی گفته، چنان علم فقه را مدلّل سازم كه مجال چون و چرا نماند. [52]

-        ج.استاد مطهری

استاد شهید مطهری، در مورد ایشان آورده است: ملا عبدالله یزدی صاحب حاشیه معروف بر منطق‌التهذیب که به حاشیه‌ ملاعبدالله معروف و کتاب درسی طلاب در منطق است . بعضی مدعی شده‌اند که‌ از علوم شرعیه بی‌اطلاع بوده است ، ولی برعکس ، هم فقیه بوده و هم اهل‌ معقول ، خصوصا منطق . در شیراز نزد جمال‌الدین محمود سابق‌الذکر و امیر غیاث‌الدین دشتکی تحصیل کرده است در آخر عمر به عراق رفته و مجاور شده ( البته تولیت حرم بوده ) و در همانجا در سال 981 درگذشته است.^[53]

-        د. صاحب ریحانة‌الادب

محمدعلی مدرس تبریزی در ریحانة‌الادب فی تراجم‌ المعروفین بالکنیة و اللقب» در مورد ایشان می گوید :  ملا عبدالله بن شهاب الدین یزدی از فحول علماى اماميّه و متبحّرين فقهاى اثنى عشريّه ميباشد جامع معقول و منقول، حاوى فروع و اصول، علّامه وقت خود، مرجع استفاده اكابر، در علم و ورع و تقوى بى‌نظير بود. علاوه بر تبحّر معقولى كه مسلّم يگانه و بيگانه ميباشد تمهّر او در فقه نيز بحدّى بوده كه بالاستحقاق ميگفته است اگر بخواهم بتوفيق خداوندى تمامى مسائل آنرا با ادلّه و براهين عقليّه طورى واضح و روشن مينمايم كه ابدا جاى ردّ و مجال چون‌وچرا نمى‌ماند.[54]

-        ه. علامه مصطفی  الحموی می نویسد:

ملا عبدالله علّامۀ بلامنازع و بی‌همتای عصرِ خویش و حلقۀ‌ پایانی محقّقان عَجَم بوده‌است. در جلالت قدر و جایگاه والا در تقوا و وَرَع، کسی از معاصران ایشان به گَرد پای او نمی‌رسد. وی شیخ جلیل‌القدر و خوش‌آوازه‌ای در مناطق مختلف بوده‌است. در مطالعه و اشتغالات علمی و انتقال مباحث علمی به اهلش، بسیار پرتلاش و کوشا بود. جلسۀ درس او بابرکت بود و هر کسی نزد ایشان اشتغال علمی داشت، بهره‌مند می‌شد.او جثّۀ درشت با صورتی به‌شدّت نورانی و فروتن داشت. در بحث علمی، آرام، دقیق و منصف بود.[55]

-        و. حضرت آیه الله خامنه ای 

با سخنان مقام معظم رهبری درباره ملا عبدالله این قسمت را به پایان می بریم ایشان در استان یزد فرمود: ملاعبدالله صاحب حاشیه، که مال همین بهاباد شماست استاد شیخ بهایی- معاصر با مقدس اردبیلی- استاد منطق و فلسفه و ریاضیات و صاحب مدارک؛ خیلی نکته اساسی‌ای است. صاحب مدارک می دانید در بین فقهای ما- فقهای متأخرین- جزو برجسته هاست. استاد علوم عقلیِ صاحب مدارک، همین ملاعبدالله است و آن وقت نکته جالب که حالا الان یادم آمد در مورد زندگی ملاعبدالله عرض بکنم: این عالم دینی برخلاف آنچه که امروز ممکن است بعضی گوشه کنار تصور کنند در متن فعالیت‌های سیاسی قرار گرفت و قرار داشت.

ایشان معاصر شاه عباس بود. شاه طهماسب رفت عراق-نجف- زیارت کرد، اوضاع نجف را نابسامان دید، ملاعبدالله را گذاشت متولی آستان مقدس حضرت امیرالمومنین (علیه الصلوه والسلام). وآن وقت وضع آن‌جور بود که آن کسی که رئیس و خزانه‌دار آستان امیرالمومنین بود رئیس نجف هم بود. ملاعبدالله صاحب حاشیه حاکم نجف- شاید این را اکثرا ندانید- و جالب این است که حکومت در خانواده ملاعبدالله سال‌های متمادی ماند. تا زمان جعفر کاشف الغطاء و بعد از ایشان خاندان ملالی (ملاها)حکومت می‌کردند.[56]

-        وفات

آخوند ملاعبدالله بهابادی بعد از عمری تلاش و مجاهدت در راه تعلیم و تعلم، سرانجام در سال۹۸۱ھ .ق در اواخر حکومت شاه طهماسب صفوی، چشم از جهان فرو بست و به دیار باقی شتافت. پیکر این علامه فرزانه در رواق حرم علوی ، بین آستانه ی در اول وآستانه اذن دخول در دوم جهت شرقی مدفون شد همان زیرزمینی که عضدالدوله دیلمی  در آن دفن شده بود .[57]

در بهاباد زادگاه ملا عبدالله نیز بقعه‌ای متبرکه وجود دارد که به مزار ملاعبدالله بهابادی یزدی (صاحب حاشیه) مشهور و منسوب است. این بقعه زیارتگاه خاص و عام و مورد توجه اهالی بهاباد و سایر مناطق اطراف است. کراماتی نیز از صاحب آن مزار نقل می‌شود. این مزار در محدوده‌ای واقع شده که بنابر قولی، سابقا جزء املاک پدری این عالم شهیر بوده است.

بعد از وفات تربت ما در زمین مجو                    در سینه های مردم عارف مزار ماست.

کتابنامه

1. أعیان ‏الشیعة، سیدمحسن امین عاملی، دارالتعارف، بیروت 1406ق‏.
2. امل الآمل، محمد بن حسن حر عاملی ، مکتبه الاندلس ، بغداد ، 1385ق.
3. آخوند ملاعبدالله بهابادی صاحب حاشیه، احمد ترحمی، انتشارات بهاباد، ۱۳۷۴،یزد.
4. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، موسسه الوفا، بيروت، 1403ق.
5. بدیع الحکمه، آیت‌الله مجتهدی تهرانی، تهران: بوستان قرآن، پنجم، ۱۳۹۶،
6. جامع‏المقاصد، شیخ علی بن حسین کرکی ، نشر آل البیت ع ، قم، 1374.
7. حدائق المقربین، خاتون‌آبادی‌، محمدصالح‌ بن‌ عبدالواسع، چاپ و نشر بين الملل ، تهران ، 1389 ش.
8. خدمات متقابل اسلام و ایران ،مطهری، مرتضی ، نشر صدرا ، تهران ، 1400.
9. درة‌المعانی (مندرج در رسائل فی تفسیر سورة الفاتحه)؛ .. بهابادی، ملاعبدالله، قم: پژوهشگاه علوم اسلامی، 1427ق.
10. الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ طهرانی، آقابزرگ؛ نشر اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران‌ ، 1408ق.
11. الرسائل، كركى، به كوشش محمد حسون، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)، قم ، 1368.
12. ریاض‌العلماء؛ . افندی، میرزاعبدالله؛ مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1389 .
13. ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب ، مدرس تبریزی، محمدعلی ، مؤسسه امام صادق علیه السلام - قم ، 1395.
14. سلافة العصر؛ . مدنی، سید علی‌خان؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی؛ ۱۴۰۹ ق.
15. الفوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، بوستان کتاب ،قم ، 1385.
16. صحیفه امام/ مجموعة آثار امام خميني ره/ نشر موسسة تنظيم آثارامام ره / تهران / 1379
17. عیون الحکم و المواعظ، علی بن محمد اللیثی الواسطی، نشر دارالحدیث، 1376ش .
18. عيون أخبار الرضا(ع)، محمد بن على بن بابويه (شیخ صدوق)، جهان، تهران 1378ق.
19. غررالحكم و دررالكلم، عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى، دارالكتاب الإسلامي‏، قم 1410ق.
20. فوائد الارتحال و نتائج السفر، مصطفی بن فتح الله الحموی ، نشر دار النوادر ، لبنان، 1432.
21. قرآن در اسلام؛. طباطبایی، سید محمدحسین؛ تهران ،دارالكتب الاسلاميه ، ۱۳۹۴ق. = ۱۳۵۳.
22. قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارد، . حسن زاده آملی، حسن، نشر قیام، قم، ۱۳۷۴ ش.
23. قصص العلماء، میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی، تهران ۱۳۰۴، هـجری قمری.
24. کنزالعمال، متقى هندى، مؤسسه الرساله، بيروت، 1401ق.
25. گزيده سيماى نجف اشرف‌، سعيد بابايى حائرى، تهران: مشعر، ۱۳۸۷.
26. ماضی النجف، آل‌محبوبه‌، جعفر بن‌ با‌قر،نشر دار الأضواء، لبنان، 1406ق.
27. معارف الرجال، محمد ، حرزالدین، کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) ۱۴۰۵ق، قم .
28. مجموعه مقالات کنگره ، مقاله بررسی و تحلیل سیره علمی و عملی ، ملا عبدالله بهابادی یزدی ،حسن عبدی‌پور، دبیرخانه کنگره بین‌المللی ملاعبدالله بهابادی یزدی، پاییز 1395.
29. موسوعة العتبات المقدسة ، خليلي، جعفر ، موسسه اعلمی ، بیروت، 1407.
30. نهج البلاغه، سید رضی ، نشر ائمه، قم .1379ش.
31. وقایع السنین و الاعوام؛ خاتون‌آبادی، سید عبدالحسین، نشر اسلامیه ، تهران ، 1352.
32. هفت‌اقلیم، امین‌احمد رازی کلکته؛ نشر سروش ، تهران ، 1378.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[1] . استاد سطح عالی حوزه علمیه قم و مبلغ نخبه دفتر تبلیغات اسلامی.

[2] . آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۴۸؛ ج۴، ص۲۷۸.

[3]. میرزا محمد تنکابنی؛ قصص‌العلماء؛ ص۱۷۴.

[4]. مرتضی مطهری؛ خدمات متقابل اسلام و ایران؛ ص146.

[5] . اسماعیل میرزا، مشهور به شاه اسماعیل اول، پسر شیخ حیدر صفوی، (حکومت۹۰۷-۹۳۰ق )، نخستین پادشاه سلسله صفویه، سه‌شنبه ۲۵ رجب سال ۸۹۲ق (۴ مرداد ۸۶۶ش) در اردبیل متولد شد. آغاز پادشاهی صفویان، رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران و جنگ چالدران، از مهمترین رخدادها در طول پادشاهی او بر سرزمین ایران بوده است. اسماعیل میرزا در تابستان سال ۹۰۷ق در سن ۱۵ سالگی در تبریز تاج‎گذاری کرد و پس از آن شاه اسماعیل خوانده شد. شاه اسماعیل پس از تاجگذاری دستور داد که همه خطبا به نام دوازده امام خطبه بخوانند و عبارت «اشهد أنّ علیاً ولی الله» را به اذان اضافه کنند.

شاه اسماعیل با تأسیس دولت صفوی توانست سرزمین ایران کهن را که تا آن زمان پاره پاره بود، متحد کند و وحدتی سیاسی در آن پدید آورد. همچنین رسمی شدن تشیع اثنی عشری توسط شاه اسماعیل، موجب تقویت هویت ملی و در نتیجه، ایجاد دولت متمرکز‌تر و قوی‌تر شد. پس از فتح بغداد در سال ۹۱۴ق، به نجف، کربلا و سامرا رفت و به نوسازی و تعمیر قبه و بارگاه امامان ع همت گماشت. سرانجام "شاه اسماعیل" پس از حدود ۲۳ سال پادشاهی، در سن ۳۸ سالگی در سال ۹۳۰ق درگذشت و جسد او را دربقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خاک سپردند.

شاه اسماعیل بعد از باز کردن قبر حر و دیدن کرامت وی را در اشعارش" خطایی" تخلص می‌کرد. که من در مورد حر خطا کردم . محدث جزائری می نویسد: شاه اسماعیل شنید که برخی از شیعیان در مورد حرّ بدگمان‌اند. به سوی قبر حرّ رفت و دستور داد تا قبر وی را باز کنند. جنازه تازه حر را در قبر دید گویی که هم‌اکنون کشته شده است. بر سر او دستمالی بسته شده بود که امام‌حسین(ع) با دست خود بر روی پیشانی حرّ بسته بود. شاه اسماعیل خواست تا آن را برای تبرک بردارد. دستور داد آن دستمال را باز کردند؛ خون از زخم پیشانی حرّ سرازیر شد. زخم را با دستمال دیگری بستند، ولی نتوانستند جلوی خون‌ریزی را بگیرند. آنان متوجه شدند که خون‌ریزی را فقط با دستمال قبلی می‌توان متوقف کرد. پس شاه اسماعیل برای تبرک، تکه‌ای از آن را برداشت و باقی آن را بر روی زخم پیشانی حرّ بستند و خون‌ریزی متوقف شد. با این حادثه اعتقاد شاه اسماعیل و آنها که این ماجرا را دیدند، درباره حر فزونی گرفت.( جزائری، الانوار النعمانیة، ج ۳، ص ۲۶۶ـ۲۶۵)

[6][6] . شاه طهماسب اول صفوی (۹۱۹ق-۹۸۱ق) فرزند شاه اسماعیل اول با ۵۴ سال سلطنت، طولانی‌ترین مدت حکومت را در بین شاهان صفوی داشت. مذهب شیعه در زمان شاه اسماعیل مذهب رسمی ایران اعلام شد ولی استقرار و گسترش آن در دوران شاه طهماسب اتفاق افتاد. تشکیل نهاد روحانیت شیعی از دوره طهماسب آغاز و پس از ورود محقق ثانی به ایران دودمان‌های روحانی از علمای مهاجر و فرزندانشان در ایران تشکیل شد. صلح آماسیه میان شاه طهماسب و سلطان سلیمان باعث شد که برای مدت ۲۰ سال میان ایران و عثمانی صلح برقرار باشد. در زمان او پایتخت ایران از تبریز به قزوین منتقل شد.

طهماسب اول در سال ۹۱۹ ه‍.ق به دنیا آمد. ده ساله بود که به سلطنت رسید و از سال ۹۳۰ تا ۹۸۴ ه‍.ق به مدت ۵۴ سال سلطنت کرد که طولانی‌ترین ایام سلطنت در دوران صفوی محسوب می‌شود. با اینکه شاه اسماعیل مؤسس سلسله صفویه است، اما ثبات حکومت صفویه در دوران طولانی حکومت شاه طهماسب بود. شاه طهماسب در پنجاه و چهارمین سال سلطنت خود در ۱۵ صفر سال ۹۸۴ق در قزوین از دنیا رفت و پس از چندی جسد او را در مشهد دفن کردند. شاه طهماسب نشان می‌داد که مردی دیندار و پایبند به تکالیف و فرایض دینی است. اگر چه مذهب شیعه در زمان پدر او مذهب رسمی شد، ولی استقرار و گسترش آن در دوره‌ شاه طهماسب انجام گرفت.

[7]. ترحمی بهابادی، احمد؛ آخوند ملاعبدالله بهابادی صاحب حاشیه؛ ص46.

[8] . مجموعه مقالات ، کنگره بین‌المللی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی، دبیرخانه کنگره بین‌المللی، مقاله ملاعبدالله یزدی و حکومت صفویه از نگاه مقام معظم رهبری، امیرحسین عرفانی. ص 188.

[9] . انبیاء : 7.

[10] . بحار الأنوار ، 78ج ، ص159 .

[11] . مجموعه مقالات ، کنگره بین‌المللی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی; ج دوم ، ص 167. طهرانی، آقابزرگ؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ ج2، ص296 ؛ ج8، ص98.

[12] . غرر الحكم : 4787. عیون الحکم  ج۱ ص۲۲۳.

[13]. افندی، میرزاعبدالله؛ ریاض‌العلماء؛ ج۴، ص۱۹۰.

[14] . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۴۲.   

[15] . بدیع الحکمه، آیت‌الله مجتهدی تهرانی، ص ۵۷ و ۵۸.

[16] . عبدی‌پور، «بررسی و تحلیل سیره علمی و عملی علامه ملا عبدالله بهابادی یزدی»، ص۹۹.

[17] . حسن بن زین الدین مشهور به صاحب معالم، (۹۵۹-۱۰۱۱ق) فرزند شهید ثانی، از فقهای لبنانی شیعه در قرن یازدهم قمری است. مشهورترین کتاب او معالم الدین و ملاذ المجتهدین (معالم الاصول) و کتاب منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان هم از آثاراوست. وی استاد شیخ حر عاملی لبنانی ، صاحب وسائل‌ الشیعه‌ و دائی صاحب مدارک است .او قائل به  وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت بود.

[18] . سید محمد بن علی موسوی عاملی لبنانی (۹۴۶-۱۰۰۹ق) معروف به صاحب مدارک، از فقهای نامدار و نوه دختری شهید ثانی و خواهر زاده صاحب معالم است . سید محمد نزد عالمانی همچون ملا عبدالله یزدی و مقدس اردبیلی تلمذ نمود. همچنین با دایی‌اش صاحب معالم هم‌درس بود ، محمدامین استرآبادی از شاگردان اوست. آثاری مانند: مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، حاشیه بر استبصار و حاشیه بر تهذیب الاحکام از وی به جای مانده است.

صاحب مدارک به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت، اعتقاد داشت؛ همچنین به لزوم ولایت داشتن فقیه جامع‌الشرائط در امور اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی حکم می‌کند.

[19]. میرزا عبدالله افندی؛ ریاض‌العلماء؛ ج۵، ص۹۸.

[20] . شیخ بهائی بعد از شناختن و مصافحه و معانقه، او را به بالای حجره و در مکانی که خود نشسته بود می آورد و پس از دقایقی، مقدس به مکان خویش در پایین مجلس برمی گردد .

[21] . قصص: 83 .

[22] . حدائق المقربین، ذیل مقدس اردبیلی .

[23] . نهج البلاغه ، حکمت : 73.

[24] .  قصص العلماء، میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی، ص۱۷۴.

[25].. بهابادی، ملاعبدالله، درة‌المعانی (مندرج در رسائل فی تفسیر سورة الفاتحه) ، ص 100.

[26] . مجموعه آثار ، دبیرخانه کنگره بین‌المللی ملاعبدالله بهابادی یزدی، اندیشه علمی ـ عملی ملاعبدالله بهابادی ، ص  193.

[27] .  عیون آخبار الرضا ع ، ج 2:ص 99.

[28]. خاتون‌آبادی، سید عبدالحسین؛ وقایع السنین و الاعوام؛ ص578 تا 487.

[29]. مجموعه آثار کنگره بها آبادی ،برگرفته از مقاله «ملاعبدالله یزدی و خاندان ملالی در عرصۀ تولیت حرم علوی  ع »، احمد جنت امانی.

[30] . مقاله اوضاع سیاسی -اجتماعی عصرعلامه بهابادی ، مهدی محمدی – حسن عبدی پور. دبیرخانه بزرگداشت ملاعبدالله بهابادی.

[31] . صحیفه امام؛ ج ۳، ص240 و ۲۴۱.

[32] . اعیان الشیعه، سید محسن امین، جزء ۲و۳، ص۱۱۸.

[33] . موسوعة العتبات المقدسة ، الخليلي، جعفر ، ج 7 ، ص 242. مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی، ص 74.

[34] .  متقی هندی ، كنز العمّال :ج 3 ، ص 552  .

[35] . گوهری ناشناخته،حکیم بهابادی در یک نگاه (فارسی)، از منشورات کنگره علامه بهابادی یزدی.

[36].  شیخ علی بن حسین کرکی، جامع‏المقاصد، ج 2، ص 371.

[37]. محقق كركى، الرسائل، به كوشش محمد حسون، ج 1، ص142.

[38] . اندیشه سیاسی ـ اجتماعی ملاعبدالله بهابادی یزدی   ص 119

[39] . مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی؛ دبیرخانه کنگره بین‌المللی  علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی، ص 136.

[40] . حسن زاده آملی، حسن، قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارد، ص ۱۰۷.

[41] . انبیاء : 22. این برهان را با توجه به همین آیه ،مى‌توان به صورت یک قیاس استثنایى مرتب ساخت و با نفى تالى، نفى مقدم را نتیجه گرفت و چنین گفت که اگر در جهان چند خدا وجود داشته باشد، جهان به فساد و تباهى کشیده مى‌شود؛ لیکن جهان به فساد و تباهى کشیده نشده است، پس غیر از یک خدا در جهان وجود ندارد.

[42] . کتاب ارزشمند "حاشیه ملا عبدالله" در دهه پنجاه و بعد از آن در حوزه تدریس می شد و بنده بخشی از آن را در سال 1356در مدرسه طالبیه تبریز به همراه دوستم شیخ عبدالصمد نوری از میرزا سلمان سرابی خوانده ام و بخشی دیگر را در مدرسه حجتیه قم نزد استاد سید هاشم خوئی آموختم.( نگارنده)

[43] . الحاشیه علی تهذیب المنطق للتفتازانی، تالیف عبدالله بن شهاب الدین یزدی (متوفی ۹۸۱ ق)، از حواشی عربی بر کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» تفتازانی است. تفتازانی در این رساله، چکیده مباحث منطقی و کلامی را با حذف زواید و اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار، مجالی خوب برای تهیه متون گسترده تری بر اساس این اثر فراهم ساخته است.

[44]. طهرانی، آقابزرگ؛ الذریعه، ج3، ص348. شمارۀ 1256.

[45]. بهابادی، ملاعبدالله؛ درة‌المعانی (مندرج در رسائل فی تفسیر سوره الفاتحه)؛ ص76.

[46]. طباطبایی، سید محمدحسین؛ قرآن در اسلام؛ ص20 تا 24.

[47]. طهرانی، آقابزرگ؛ الذریعه، ج4، ص278 و ج6، ص41 و42.

[48] . حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵.

[49] . سعيد بابايى حائرى، گزيده سيماى نجف اشرف‌، ص47.

[50]. احمد ترحمی‌بهابادی؛ آخوند ملاعبدالله بهابادی(صاحب حاشیه)؛ ص75.

[51] . الفوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، صص 249 و 506.       

^[52]. امین‌احمد رازی کلکته؛ هفت‌اقلیم؛ ص179.

[53] . خدمات متقابل اسلام و ایران ، مطهری، مرتضی، ج 1، ص 581 .

[54] . ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب ، مدرس تبریزی، محمدعلی ، ج 6 ، ص 390 .

[55] . فوائد الارتحال و نتائج السفر، مصطفی الحموی ، ج 4، ص 439-440

[56] . سخنان مقام معظم رهبری در سفر خود به استان یزد در سال ۱۳۸۶و در جمع فضلا و روحانیون استان یزد.

[57] . مجموعه مقالات کنگره ، مقاله معرفی اجمالی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی.