ملا عبدالله ستارۀ درخشان بهاباد

یاداشتی از : سید محمدرضا غیاثی کرمانی

 

بسمه تعالی وله الحمد والثنا والسلام علی محمد وآله الاصفیاء سیما خاتم الاوصیاء ارواحنا فداه.

مردمان به تعبیر امیرالمؤمنان علی علیه السلام بر سه دسته­اند:

1 – عالم ربانی      2 – متعلّم بر سبیل نجات.     3 – پشّه صفتان بی مقدار.

اقتضای تقسیم آن بود که دو گروه اوّل و دوم نیز بصورت جمع یعنی عالمان ربانی و متعلمان بر سبیل نجات گفته شود، ولی چنانکه ملاحظه می­شود به صورت منفرد یعنی عالم و متعلم آمده و دلیل آن این است که این دو گروه از بس اندک هستند که در حکم مفرد می باشند، ولی گروه سوم فراوانند.

البته عالم فراوان است و نیز افراد باتقوا، ولی عالمان باتقوا و باتقوایان عالم بسیار بسیار اندک می باشند، وفجایعی که در جهان اتفاق می افتد یا برخاسته از گروه اوّلی است و یا از گروه دوم ولذا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: دو گروه پشت مرا نشکستند: عالمان متهّتک و جاهلان متنّک. این دو گروه همان است که بیان گردید.

اینک که به همّت والای مسئولان گرانقدر شهرستان بهاباد، تصمیم به بزرگداشت علامه ذوالفنون، حضرت ملا عبدالله بهابادی گرفته شده، با تبریک به این بزرگان، مقالتی پیرامون شخصیّت گرانقدر آن بزرگوار تقدیم می­گردد.

 

زادگاه و دودمان پرآوازه ملا عبد الله:

 

در آغاز قرن دهم هجری در سرزمین پرافتخار بهاباد، کودکی چشم به جهان گشود که نام او را عبدالله یعنی بندۀ خدا گذاردند. این کودک در خانواده­ای اشرافی بدنیا آمد و کسی نمی دانست که چه آیندۀ درخشانی در انتظار اوست، چرا که غالب نازپروردگان و متنعّمان راه به جایی نمی­برند، ولی عبدالله چنین نبود و مانند بزرگ زادگان و اعیانی چون آیت الله ملکی تبریزی و آیت الله کمپانی به مقامات عالیه معنوی و علمی دست یافت.

پدرش شهاب الدین در میان مردم از وجاهت و اعتبار خاصی برخوردار بود و مردمان به او به چشم احترام می­نگریستند.

فرزند شهاب در عنفوان شباب از زادگاه خود مهاجرت کرد و به مهد علم و دانش آن روزگار یعنی اصفهان و شیراز روی آورد و خوشه چین خرمن علم بزرگان گردید که از نامداران و نام آوران بودند و بدین ترتیب گوی سبقت از همگنان و همگان ربود. چون ستاره­ای بدرخشید و پرتوافشانی نمود و بی جهت نیست که به نجم شهرت یافت و با عنوان نجم الدین ملا عبدالله بن شهاب الدین حسینی بهابادی موجب سرافرازی این دیار و سامان، بل ایران و جهان اسلام گردید.

این بزرگ مرد میدان علم و عمل مدتی در نجف اشرف و در جوار امیر مؤمنان علیه السلام به بحث و تدریس و تألیف پرداخت که مشهورترین اثر وی حاشیه بر تهذیب المنطق اثر سعدالدین تفتازانی است که به حاشیه ملا عبدالله شهرت یافته و موجب اشتهار وی گردیده است. و نیز در همان زمان از طرف شاهان صفوی، سمت خزانه داری حرم حضرت امیر علیه السلام را برعهده گرفت.

 

اساتید و شاگردان و آثار علمی ملا عبدالله:

شاکله و شخصیت هر کسی مرهون عواملی چند می باشد که مهمترین آنها محیط علمی و اساتید یک انسان است که می تواند بسیار تأثیرگذار باشد.

برخورداری ملا عبدالله یزدی بهابادی از یک شخصیت علمی و معنوی بسیار والا نیز محصول اساتید بزرگی است که هر یک از اسطوانه­های علم و عمل بوده و چنین عالم فرزانه­ای را تحویل جامعه اسلامی داده­اند.

 

اساتید:

ملا عبدالله در جوانی به محضر استاد بزرگی چون جمال الدین محمود شیرازی بار یافت که خود شاگرد برومند علاّمه جلال الدین دوانی، سرآمد در علوم و دانشهای گوناگون بوده است. و نیز به  درس امیر غیاث الدین منصور شیرازی از عالمان و حکیمان برجسته شیعه معروف به غیاث الحکما راه پیدا کرد که در عظمت او همین بس که در 14 سالگی با علامه دوانی آن پهلوان میدان حکمت به مناظره پرداخته است.

 

همدرسان:

ملا عبدالله فرزند برومند بهاباد در اصفهان با شخصیت­های بزرگ علمی و معنوی همدرس بود. که یکی از آنها مقدس اردبیلی است که زبان از وصف او ناتوان است و یک دهان به پهنای فلک لازم است تا شرح آن رشک ملک را بگوید. آری، این دو به درس جمال الدین محمود حاضر شده و از خرمن دانش او خوشه ها چیده و فیضها برده­اند.

 

شاگردان:

شاگردان ملا عبدالله نیز شخصیتهای گرانقدری هستند که نام و آوازۀ برخی از آنها جهان را پر ساخته است که عبارتند از:

1 – شیخ بهاء الدین محمد عاملی مشهور به شیخ بهایی که علوم عقلی و ریاضیات را نزد ملا عبدالله تلمّذ نموده است.

2 – شیخ حسن فرزند شهید ثانی.

3 – سید محمد نوه شهید ثانی.

 

برحخی از آثار علمی علامه :

آثار علمی ملا عبدالله عمدتاً حاشیه نویسی بر کتابهای پر ارجی است که نمایانگر مراتب علمی ایشان می باشد، ولی در کنار آنها شروح و آثار مستقل دیگری هم دارد که عبارتند از:

1 – التجارة الرابحة في تفسیر السورة والفاتحة. یعنی: تجارت سودمند در تفسیر سورۀ حمد و یک سوره که مراد سوره توحید است.

2 – الدُرّة السنیة في شرح الرسالة الالفیة الشهیدیة.

3 – شرح قواعد در فقه شیعه.

4 – شرح العجالة که شرحی بر کتاب عجاله علامه دوانی است.

5 – ضابطه در اشکال اربعه.

6 – شرح تهذیب المنطق که به فارسی نگازش یافته است.

 

دیگر کتب او حاشیه هایی بر کتب یا حاشیه های دیگران است که مشهورترین آنها حاشیه بر تهذیب المنطق است که به حاشیه ملا عبدالله شهرت یافته است و در حوزه­های علمیه ایران و پاکستان و عراق و هندوستان تدریس می گردد.

 

حاشیه ملا عبدالله

مشهورترین اثر ملا عبدالله، کتاب حاشیه بر تهذیب المنطق تفتازانی است که در روز چهارشنبه 27 ذی قعدۀ سال 967 قمری در نجف اشرف به پایان رسیده و تاکنون بارها و بارها به چاپ رسیده و نسخه خطی آن هم در یکی از کتابخانه­های مهم وجود دارد. تاکنون حواشی بسیاری برحاشیه ملا عبدالله نوشته شده است.

ناگفته نماند که ملا عبدالله علاوه بر این شرح عربی، یک شرح فارسی نیز بر تهذیب المنطق نگاشته که به طبع نرسیده، ولی نسخۀ خطی آن موجود است.

سعدالدین مسعود هروی خراسانی متولد سال 722 قمری در تفتازان خراسان و متوفای سال 792 و صاحب تألیفات فراوان و منجمله تهذیب المنطق والکلام است که دارای دو بخش منطق و کلام است و بخش منطق آن در نهایت ایجاز و اختصار می باشد و خود ادعا کرده که اگر کسی بتواند عبارات کوتاه تری بنویسد، در مقابل هر جمله تلخیص شده، یک لیره یا یک دینار جایزه خواهد گرفت.

البته پس از مرگ او، شیخ بهایی چنین کرد، ولی چنان جایزه­ای نگرفت و نخواست که بگیرد. بر این کتاب حواشی و شروح بسیاری نوشته شده است که مشهورترین آنها حاشیه ملا عبدالله است.

 

ادبیات فاخر:

ملا عبدالله ادیبی ماهر بود. که مطالب خود را به سبکی ادیبانه و نثری مسجّع و فاخر می نگاشته است.

مثلاً در آغاز کتاب حاشیه برحاشیه خطابی می نویسد:

. حمد المن خلق الانسان و علمه البیان وشکر المن علمه بدایع المعانی فی روایح البیان. که این کلمات برگرفته از آیات آغازین بسورۀ مبارکه الرحمن است.

و در پایان آن می نویسد:

والحمد لله علی توفیق الاتمام والسلام علی سید الانام و عترته ذوی الکرام.

و نیز در مقالۀ حاشیه تهذیب المنطق می نویسد:

الحمد لله والصلوة علی عباده الذین اصطفی. فهذه کلمات منتشرة و متفرقات منتشرة متعلقة بتحقیق مبحث الموضوع من حاشیة منطق التهذیب، علقها اقل خلق الله الهادی، عبدالله البهابادی تذکرة لبعض الاخیار نفعه الله بها وسایر الاذکیاء، انه قادر علی ما یشاء.

و در پایان آن می نویسد:

فالمرجو من مسبب الاسباب ان یوفقنا للفوز به فی کل باب سیما في التوصل بلقاء الاحباب والتفصی عن مفارقة الاصحاب، انه الموفق للصواب والیه المرجع والمُآب ... کتب اقل خلق الله الهادی، نجم ابن شهاب المدعو بعبدالله البهابادی...

و نیز در حاشیه بر حاشیه دوانی و جرجانی بر شرح شمسّیه قطبی می نویسد:

والصلوة علی النیّر المبعوث باکمل الادیان، المبعوث بافصح اللسان و آله مصابیح العرفان و مفاتیح الفرقان.

مطلع کل منطق و مبد کل کلام، حمدالله الملک العلوم...

و در آغاز کتاب ضابطه در اشکال اربعه می نویسد:

حمدالله له هو بالحمد حقیق اذا رشدنا الی رموز التدقیق.

و در مقدمه کتابی دیگر می نویسد: علقها فقیر ربه الابدی، عبدالله الیزدی....

 

ملا عبدالله در حدیث دیگران:

بسیاری از مردم گمان می­کنند که اگر یک عالم و دانشمند در یک رشته علمی شهرت یافت، از  دیگر علوم بهره­ای ندارد. مثلاً برخی تصور می­کنند که امام خمینی تنها یک فقیه و یک سیاستمدار برجسته بوده است، ولی نمی­دانند که ایشان یک عارف بزرگ و فیلسوف نامدار و مفسّر عظیم الشأن و ریاضی دان و.... بوده­اند.

همینطور ممکن است که همین تصوّر در مورد ملا عبدالله راه یافته و کسانی گمان می­کنند که ایشان فقط در علم منطق نامور و از دانشهای دیگر بی بهره بوده است. در حالیکه عالمان و سیره نویسان به ابعاد علمی گوناگون او اشاره کرده­اند. مثلاً مؤلف ریحانة الادب می نویسد:

علاوه بر تبحّر معقولی که مسلّم یگانه و بیگانه می باشد، تمهیّر او در فقه نیز به حدی بود که بالاستحقاق می گفته است: اگر بخواهم به توفیق خداوندی تمامی مسائل آن را با ادله و براهین عقلیه طوری واضح و روشن نمایم که ابداً جای ردّ و مجال چون و چرا نماند.

و نیز صاحب تذکرۀ هفت اقلیم می نویسد:

پیوسته به قلم گوپر نگار، نقش تألیف و تصنیف بر لوح روزگار می نگاشت و در میدان درس وافاده، لوای سبقت بر امثال و اقران می افراشت...

ونیز شیخ بهایی در کتاب حاشیه بر تفسیر قاضی، او را علامة الیزدی خوانده است و تردیدی نیست که این سخن از اعجوبۀ زمان و نادرۀ دوران، چون شیخ بهایی، چقدر دلالت بر مقامات گوناگون علمی او دارد، چرا که ایشان عنوان علاّمه را بی جهت به کسی بذل و بخشش نمی­کرده است.

و نیز شیخ بهایی تصریح کرده است که کلیاّت قانون و ریاضیات را نزد ملا عبدالله خوانده و قرار گرفته است.

پس بی جانیست که ملا عبدالله را علاّمه ذولفنون بنامیم که شخصیتی بزرگ چون شیخ بهایی بر صدق آن صحّه گذارده است.

 

ارتحال:

سرانجام ملا عبدالله بهابادی در سال 981 قمری ندای إرجعي إلی ربّک را شنید و بی صبرانه پای در رکاب کرد و به شاخسار چنان پرواز نمود

بعد از وفات، تربت ما در زمین مجوی

 

درسیه های مردم عارف مزار ماست.

 

منابع و مآخذ:

قصص العلماء / میرزا محمد بن سلیمان تنگابنی

ریاض العلماء / میرزا عبدالله افندی.

ریحانة الادب / محمد علی مدرس

روضات الجنات / سید محمدباقر خوانساری.

هفت اقلیم / امین احمد رازی.

دائرة المعارف الاسلامیة / عبدالعزیز.

امل الامل / حرّ عاملی.

الذریعه / شیخ آغابزرگ تهرانی.

گنجینه دانشمندان / شریف رازی

مجله راهنمای کتاب / شماره 3 و 4

از کلینی تا خمینی / جرفا دقانی.

احسن التواریخ / حسن بیگ روملو.

جامع مفیدی / محمد مفید مستوفی بافقی.

 

 

علاّمه ذوالفنون ملا عبدالله بهابادی

برسد بدست جناب اقبال فرماندار محترم

شهرستان بهاباد.