یاداشتی از عبدالرحیم شهریاری

در این یاداشت  کوشیده شده است که با تمرکز و تاکید بر کتاب حاشیه علامه بهابادی بر حاشیه قدیم علامه جلال الدین محمد دوانی بر شرح جدید تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی، به بررسی این کتاب پرداخته شود. به دلیل آن که برای شناخت هر شرح یا حاشیه ای به طور منطقی لازم است که متن کتاب اصلی که بر آن شرح نوشته شده است مورد توجه قرار گیرد، این یاداشت نیز در ابتدا به معرفی اجمالی تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته است و نگاهی دارد به ساختار و فصول تجرید الاعتقاد. در ادامه یاداشت اهمیت علمی تجرید الاعتقاد ذکر گردیده و این که به دلیل این اهمیت شروح بسیاری بر آن نگاشته شده است. این یاداشت  نام تعدادی از این شروح و حواشی را ذکر کرده است. سپس مسائل صوری و جزئیات مربوط به نسخه موجود از "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" در کتابخانه مرحوم حضرت آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی در شهر قم مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه این نوشتار، نظری عمیق تر بر محتوای این کتاب افکنده شده و سعی شده است با بیان شواهد و قرائن، علاوه بر بررسی سبک نگارش علامه بهابادی در این کتاب، به نقطه نظرات و دیدگاه های او و مسائلی که او در کتابش بیان کرده است اشاره شود. رویکرد فلسفی و حکمی او در بیان و اثبات مسائل کلامی، شیوه علمی او در رعایت اصول علم منطق در بیان مطالب و محاجه های علمی، دقت نظر علامه بهابادی در بررسی و تجزیه و تحلیل نکات متنوع و گوناگون، گستردگی موضوعات مورد بررسی، و در نهایت شیوه انتقادی او در رسیدگی به موضوعات و مسائل مطروحه همگی از جمله مواردی است که ویژگی های روشی و محتوایی علامه بهابادی در بررسی های علمی به ویژه در این کتاب ارزشمند را تشکیل می دهد. 

 

ملا نجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی از علمای بزرگ و جلیل القدر عالم تشیع می باشد که در اوایل قرن دهم هجری در بهاباد یزد پای بر این کره خاکی نهاده است. او به جهت معروفیت اثر ماندگار و وزینش یعنی "الحاشیه علی تهذیب المنطق التفتازانی" (1) (معروف به حاشیه ملا عبدالله) که ثمره تاملات و دقت ورزی های او در مورد کتاب "تهذیب المنطق" (2) تفتازانی است به صاحب حاشیه معروف است. "الحاشیه علی تهذیب المنطق التفتازانی" ملا عبدالله سال های سال است که به علت عمق مطالب و شیوایی بیان و بهره گیری از اسلوب و روش علمی قابل توجه، جای خود را به عنوان یک کتاب درسی در حوزه های علمیه شیعه به خوبی باز کرده است و روحانیون و طلاب علوم دینی از طریق کتاب حاشیه ملاعبدالله با دقایق و ظرایف علم منطق آشنا می شوند. اما بزرگی این اثر نباید مانع از شناخت سایر آثار ملا عبدالله که هر یک نشان گر یکی از ابعاد وجودی این عالم متاله هستند، بشود.

از ملا عبدالله بهابادی تا کنون حدود بیست کتاب به زبان های عربی و فارسی شناسایی شده و به دست طالبان علم و دانش رسیده است که هر یک در حوزه خود قابل توجه و مطالعه و دقت هستند و هر کدام توانسته اند به نوبه خود و در حوزه علم مورد نظر، به پیشبرد دانش دینی تشیع به طور عام یاری رسانده و به طور خاص به روحانیون و طلاب حوزه های علمیه جهت فراگیری علوم اسلامی کمک های شایان توجه و بی نظیری نمایند.

در میان این آثار گوناگون و ارزشمند که از منطق و فلسفه گرفته تا فقه و اصول فقه و تفسیر قرآن کریم و کلام و علم معانی و بیان را شامل می شود، کتاب "حاشیه بر حاشیه شرح جدید تجرید (معروف به حاشیه قدیم دوانی)" (3) یا به عبارت دیگر "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" که از آثار قلمی آن بزرگوار است از چند لحاظ قابل توجه خاص می باشد. این کتاب شرحی است که علامه بهابادی بر شرح علامه دوانی بر "تجرید الاعتقاد" (4) خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) نگاشته است. کتاب بزرگ و ماندگار تجرید الاعتقاد به نام های دیگری نیز مانند "تجرید العقائد"، و "تجرید الکلام" هم نامیده شده است. اما آقا بزرگ طهرانی در کتاب "الذریعه الی التصانیف الشیعه" (5) معتقد است که نام اصلی این کتاب "تحریر العقاید" بوده است.

به دلیل آن که "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" شرحی بر یکی از شروح "تجرید الاعتقاد" است، برای شناختن هر چه بهتر و بیشتر آن ضروری  و منطقی است که مقداری بیشتر با متن اصلی یعنی کتاب "تجرید الاعتقاد" آشنا شویم.

 "تجرید الاعتقاد" یکی از کتب معتبر شیعی است که در باب علم کلام و عقاید تشیع در قرن هفتم هجری به رشته تحریر در آمده است.

 ساختار این کتاب و نیز شیوه پرداختن به مباحث و موضوعات در آن جالب توجه است. این کتاب کلامی بسیار برجسته و مستحکم، دارای شش "مقصد" یعنی شش بخش یا فصل است.

 این شش "مقصد" به ترتیب عبارت‌اند از:

 مقصد اول در امور عامه،

 مقصد دوم در جواهر و اعراض،

مقصد سوم در اثبات صانع و صفات او،

 مقصد چهارم در نبوت،

مقصد پنجم در امامت

 و مقصد ششم یا آخر در معاد.

 دو مقصد اول و دوم یعنی امور عامه و جواهر و اعراض بیشتر به مباحث مطرح در فلسفه اولی پرداخته اند. دلیل این امر آن است که امور عامه و جواهر و اعراض از مبادی و مقدمات بحث های علم کلام به شمار می آیند.

یکی از نکات جالب در مورد این کتاب آن است که این اثر در عین اتقان و استحکام مطالب، بسیار مختصر می باشد به حدی که آن را موجزترین و مختصرترین متن کلامی شیعی دانسته اند.

 این امور یعنی اتقان در عین ایجاز خود سبب شده است که حواشی و شروح متعددی به زبان های فارسی و عربی بر این رساله نوشته شود.

 این گونه مشهور است که اولین شرح تجرید را معروف ترین شاگرد خواجه نصیر طوسی یعنی علامه حلّی تالیف کرده است وآن را "کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد" (6) نام کرده است.

 برخی دیگر از شروح معروف "تجرید الاعتقاد" عبارتند از:

• "تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید"، (7) معروف به "شرح قدیم"، اثر شمس الدین محمود بن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی. این شرح نه به دلیل قدیمی تر بودن آن بلکه در مقایسه با شرح فاضل قوشچی که "شرح جدید" نام دارد، به "شرح قدیم" معروف شده است.
• "عرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد"، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶).
• "شرح فاضل قوشچی" (متوفی ۸۷۹) (8) که به "شرح جدید" شهرت یافته است.
• "شرح ملاعبدالرزاق لاهیجی"(9) متخلص به فیاض (متوفی ۱۰۵۱) است که بسیار دقیق و تفصیلی است.

شرح قدیم و شرح جدید تجرید نیز مانند اصل "تجرید الاعتقاد" دارای حواشی و تعلیقات مهم و متعددی هستند که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• "حاشیة محقق جرجانی"(10) (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام "حاشیه تجرید".
• "حاشیة قدیم" و "حاشیة جدید" (11) و "حاشیة أجدّ"، هر سه از علامه جلال الدین محمد دوانی (متوفی ۹۰۸).
• دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی (متوفی ۹۴۸).

لازم به ذکر است که مجموع سه حاشیه که تالیف علامه جلال الدین محمد دوانی هستند و دو حاشیه که صدرالدین بر تجرید نگاشته است به "طبقات الجلالیة" و "الصدریة" معروف شده اند.

 این پنج حاشیه در واقع ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید تجرید هستند. در مورد شروح علامه جلال الدین محمد دوانی در ادامه بیشتر سخن خواهیم گفت.

عظمت و عمق کتاب "تجرید الاعتقاد" خواجه نصیرالدین طوسی سبب شده است که شروح بسیاری از جانب علما بر آن نگاشته شود. یکی از این شروح شرحی است که علاء الدوله علی بن محمّد مشهور به قوشچی (متوفّی 879 ق) بر کتاب "تجرید الاعتقاد" نگاشته است. این شرح به "شرح جدید تجرید" (12) مشهور است.

 یکی از علما که بر این کتاب شرح و بلکه شروحی نوشته است علامه جلال الدین محمد دوانی است. علامه جلال‌الدین محمد دوانی کازرونی صدیقی مشهور به محقق (متولد سال 830 در کازرون و متوفی در سال ۹۰۸ هجری قمری)، عارف، حکیم، متکلم و دانشمند بزرگ سدهٔ نهم (برابر قرن پانزدهم میلادی) است و دارای بیش از هشتاد اثر علمی در زمینه های علوم مختلف عقلی و نقلی از قبیل تفسیر، فلسفه و کلام، منطق، فقه و اصول و حدیث، هیات و هندسه و ریاضی، اخلاق و ادبیات فارسی و علوم غریبه می باشد.

 از جمله کارهای آن عالم بزرگ تالیفات او در باب علم کلام است. همان طور که در سطور بالا اشاره شد علامه دوانی بر شرح قوشچی بر کتاب "تجرید الاعتقاد" سه حاشیه مستقل از یکدیگر نگاشته است. اولین شرح علامه دوانی بر شرح تجرید قوشجی به " حاشیۀ قدیم بر شرح جدید تجرید الاعتقاد" یا " حاشیه قدیمی دوانی" موسوم است و به نام سلطان خلیل بایندری (متوفّی 883 ق) تألیف شده است. این شرح دوانی بر تجرید همان کتابی است که علامه ملا عبدالله بهابادی شرحی بر آن نگاشته و به "حاشیه بر حاشیه شرح جدید تجرید (حاشیه قدیم دوانی)" معروف می باشد

که نسخه قابل دسترس از کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" ملا عبدالله در مجموع دارای دو بخش یا فصل می باشد. فصل اول دارای هفتاد و سه صفحه و فصل دوم دارای چهل و چهار صفحه می باشد.

ملا عبدالله بهابادی فصل اول کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" خود را  با عبارت شریفه "بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی و اعتمادی" آغاز می کند و بلافاصله با ذکر کلمه "قوله" نشان می دهد که این کتاب شرح و حاشیه ای است که برای توضیح و تبیین حاشیه ای دیگر از نویسنده ای دیگر (یعنی مولانا عبدالله الدوانی) نوشته شده است. نکته قابل ذکر در مورد نسخه دست نویس این کتاب آن است که خطاط کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" این اثر را به سبک نگارش قدیم در بسیاری از موارد بدون نوشتن نقطه های کلمات خطاطی کرده است و همین امر کار قرائت کتاب را برای خوانندگان غیر متخصص با کندی همراه می سازد.

 

کلام فلسفی و حکمت برهانی

بحث بخش اول کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" با توضیحاتی در مورد واجب الوجود و خصوصیات او آغاز می گردد: "قوله لا یخفی بعد ما تقرر من ان وجود الواجب عینه عدم یمشی هذا الجواب قال س فی الحاشیه بل عدم یمشی الدلیل ایضا انتهی..." (صفحه 18). او این ورود فلسفی را در ادامه کتاب نیز حفظ می کند و تا انتها از ادله عقلی بهره های فراوان می برد.

علامه بهابادی در بخش اول "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" به امور عامه در فلسفه اولی می پردازد. او بحث از علت و معلول، وجود ذهنی، معنی نفس الامر، اصالت وجود و مقدمات فعل اختیاری را در این بخش به بحث و بررسی می گذارد. ملا عبدالله بهابادی در بررسی هایش در مورد متنی که بر آن حاشیه زده است یعنی حاشیه قدیم دوانی، تنها به متن و مطالب خود مولانا عبدالله الدوانی اکتفا نکرده و با آوردن نکاتی که در حاشیه های دیگر "تجرید الاعتقاد" این کتاب آمده اولا نشان می دهد که خود از روحیه ای تتبع گر و جستجو کننده برخوردار بوده و برای احاطه کامل و نیز قضاوت کاملا صحیح در مورد متن کتاب به سایر حاشیه (که قبلا ذکر شد تعداد آنها بسیار زیاد است) نیز مراجعه کرده و مطالب آن ها را نیز از نظر می گذرانیده است. هم چنین از این کار علامه ملا عبدلله روشن می شود که حاشیه قدیم دوانی و نیز اصل "تجرید الاعتقاد" کتبی مهم و قابل توجه بوده اند زیرا نه تنها ملا عبدالله به عنوان شخصیتی بارز و اثرگذار، بلکه سایر اهل علم نیز مبادرت به نوشتن حاشیه بر این کتاب کرده اند. و بنا بر این در این مقال، مناسب است که یک بار دیگر بر اهمیت شناسایی سایر بخش های این کتاب، که در نسخه موجود در کتابخانه آیه الله مرعشی مفقود است، توسط عالمان و مورخان و نسخه برداران کتب علوم اسلامی تاکید اکید بشود.

علامه بهابادی در بخش دوم کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" که به بحث از جواهر و اعراض اختصاص دارد به مسائلی مانند اقسام جوهر و اعراض و ... می پردازد. لازم به ذکر است، هان طور که قبلا اشاره شد، نسخه مورد نظر از این کتاب تنها شامل شرح علامه بهابادی بر دو مقصد اول و دوم  یعنی امور عامه و جواهر و اعراض می باشد.  

کتاب "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" به عنوان اثری فلسفی - کلامی دارای خصوصیاتی است که می توان آن خصوصیات را این طور بیان کرد:

علامه بهابادی در این اثر فلسفی - کلامی خود از شیوه ای انتفادی استفاده کرده و در موارد کثیره ای با اشکال گرفتن بر شارحان، دقت نظر خود در مسائل کلامی را نشان داده است. دقت نظرهاو کنکاش های کاوش گرانه او در سخن ماتن و شارحین متن به خوبی پرده از نکته سنجی و تیز بینی علامه ملا عبدالله بهابادی بر می دارد و او را در مقام ناقدی دقیق و مطلع قرار می دهد که سخنش از سویی به فهم سخن ماتن و متن اصلی کمک کرده و از سوی دیگر نقد هایش به پیشبرد علم کمک شایان توجهی می کند. او در کتاب کلامی "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" نه تنها به نقد سخن نویسنده می پردازد بلکه با استناد به سخن حاشیه نویسان تلاش می کند دامنه بحث علمی را گسترش داده و از زوایای گوناگون به شکافتن ابعاد موضوع بپردازد و بعد به نقد آن ها بنشیند.

خصوصیت دیگر "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" که به طرز مشهودی در این کتاب بالعین قابل معاینه و استناد است خصوصیت عقلانی بودن آن است. ملا عبدالله در موارد بسیار زیادی در "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" استدلالات خود را با دلایل عقلانی بیان می کند و سعی می کند با استناد به حکم عقل درستی یا نادرستی یک استدلال را عیان و مشخص نماید. از نکته از آن جهت با اهمیت است که موضوع کتاب علم فلسفه و کلام است. شیوه بعضی از علما در مباحث کلامی این بوده است که بیشتر به دلایل جدلی استناد می کرده اند. اما علامه بهابادی حق عقل را در زمینه مسائل کلامی فراموش ننموده و در موارد کثیره ای با استناد به احکام عام و جهان شمول عقلی سعی دارد که حقانیت مطالب مورد نظر را به نحو عقلانی که شیوه ای همگانی است و کسی را یارای مقابله یا مخالفت با آن نیست، بیان نماید و روشن است که تبحر و تسلط ملا عبدالله در علوم منطق و فلسفه او را در این مسیر صعب به خوبی یاری کرده است که با توسل به احکام عقلی از مواضع کلامی شیعه دفاع نماید.

خصوصیت دیگر کتاب فلسفی - کلامی "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" اثر گران سنگ علامه ملا عبدالله بهابادی توجه آن به دستاوردهای علم اصول و استفاده مناسب از روش علم اصول بویژه بحث الفاظ مانند ظهور کلام، انصراف معنا، اشتراک لفظی و اشتراک معنوی، و نیز موضوعات دیگر علم اصول مانند راههای اثبات حجیت سخن و غیره برای اثبات دیدگاه های کلامی و الهیاتی است.

خصوصیت دیگر "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" که به نحو بارزی نظر خواننده را به خود جلب می کند گستردگی دامنه مطالب مورد بررسی در آن است. از بحث عوارض و مراتب وجود مانند وجوب وجود (واجب الوجود)، امتناع وجود، امکان وجود، عدم، حدوث، قدم، علت و معلول گرفته تا مسائل فلسفی مهمی مانند مسئله بحث بر انگیز شرور در عالم، ارتباط وجود هیولایی با وجود صوری و نیز وجود عقلی ماده، معقولات ثانیه در فلسفه، رابطه عین و ذهن، ذاتیات و عرضیات، ماهیت عقل و مسائل مرتبط با انواع عقل و چگونگی عمل کرد آن، مسئله زمان، حدوث زمان، و نقش آن در مسئله وجوب، امکان یا امتناع وجود در این کتاب مورد بحث و تدقیق قرار گرفته است و همین امر بیان گر میزان تسلط علامه ملا عبدالله بر مسائل غامض فلسفی است. مسئله زمان از جمله مسائل صعب و بحث برانگیزی است که بسیاری از فیلسوفان غربی و شرقی در کتب و مقالات خود به آن پرداخته اند. تاملات و تذکرات ملا عبدالله در مورد مسائلی از این دست می تواند زوایای پوشیده ای از این موضوعات صعب فکری را برای اهل فن روشن کرده و تبیین نماید.  

خصوصیت مرتبط با خصلت فلسفی "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" توجه و استفاده آن از روش و متدولوژی منطق برای شکل دهی و صورت بندی مطالب کلامی است. استفاده از روش منطقی متکلم را نه تنها در ساختار بندی کلامش یاری می دهد و به او مدد می رساند که مرادش را به درستی  و با استفاده از پذیرفتنی وجه به مخاطب یا حتی خصم منتقل نماید، بلکه به او کمک می کند که بتواند مغالطات خصم را روشن کرده و نادرستی آن ها را با استفاده از روش غیر قابل انکار منطق به خود او و سایر مخاطبان تفهیم کند. این دقیقا کاری است که علامه ملا عبدالله در این کتاب کلامی اش برای اثبات دیگاه های الهیاتی شیعی به کار می برد. روشن کردن کاربرد درست کلمات و جملات و نیز مفاهیم آن ها به طرز مجازی یا حقیقی، عموم و خصوص، مطلق و مقید، ونیز مشخص کردن صغری و کبری استدلالات از خصوصیات منطقی این کتاب است.  در مجموع و با توجه به آنچه گذشت می توان "حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح جدید تجرید" را تجلی گاه کلام و حکمت برهانی علامه عبدالله بهابادی دانست.

 

منابع

 (1)  الیزدی، عبدالله ‌بن شهاب‌ الدین‌ الحسین، الحاشيه علی تهذيب المنطق التفازانی، ۱۲۹۳ ق. طهران: انتشارات علمیه اسلامیه.

(2) ت‍ف‍ت‍ازان‍ی‌، م‍س‍ع‍ود ب‍ن‌ ع‍م‍ر، ت‍ه‍ذی‍ب‌ ال‍م‍ن‍طق‌، ب‍ی‌ ج‍ا، بی تا.

(3) الیزدی، عبدالله ‌بن شهاب‌ الدین‌ الحسین، ح‍اش‍ی‍ه‌ ح‍اش‍ی‍ه‌ ال‍دوان‍ی‌ ال‍ق‍دی‍م‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ ش‍رح‌ ال‍ت‍ج‍ری‍د، بی جا، بی تا.

 (4) طوسی، محمد ‌بن حسن، تجرید الاعتقاد در ضمن کشف المراد، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم. بی تا.

(5)  الطهرانی، آقا بزرگ، ‌ال‍ذری‍ع‍ه‌ ال‍ی‌ ت‍ص‍ان‍ی‍ف‌ ال‍ش‍ی‍ع‍ه‌، بیروت: دارالاضواء، بی تا.

(6)  علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم. بی تا.

(7)   م‍ح‍م‍ود ب‍ن‌ اب‍ی ‌ال‍ق‍اس‍م‌، ت‍س‍دی‍د ال‍ق‍واع‍د ف‍ی‌ ش‍رح‌ ت‍ج‍ری‍د ال‍ع‍ق‍ائ‍د، (ت‍ش‍ی‍ی‍د ال‍ق‍واع‍د ف‍ی‌ ش‍رح‌ ت‍ج‍ری‍د ال‍ع‍ق‍ائ‍د)، نسخه خطی، قرن هشتم، بی جا، بی تا.

(8) قوشچی، علی بن محمد، شرح تجریدالعقاید، نسخه خطی، بی جا، بی تا.

(9)  لاه‍ی‍ج‍ی‌، ع‍ب‍دال‍رزاق‌ ب‍ن‌ ع‍ل‍ی، ‌حاشیه شرح تجرید، نسخه خطی بی جا، بی تا.

 (10) ج‍رج‍ان‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، ح‍اش‍ی‍ه‌ ب‍ر ت‍ج‍ری‍د و ش‍رح‌ ق‍دی‍م‌ و ش‍رح‌ ج‍دی‍د و ح‍اش‍ی‍ه‌ه‍ای‌ ج‍رج‍ان‍ی‌ ب‍ر آن‍ه‍ا، بی جا، بی تا.

(11) دوان‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ع‍د، ح‍اش‍ی‍ه‌ ش‍رح‌ ال‍ت‍ج‍ری‍د ال‍ج‍دی‍د، نسخه خطی بی جا، بی تا.

 (12)ق‍وش‍چ‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، ش‍رح‌ ت‍ج‍ری‍د الاع‍ت‍ق‍اد، نسخه خطی،  بی جا. بی تا.

(13) مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شماره 3، تهران، صدرا، 1389.