شاید کمتر اثری در تاریخ اسلام – به ویژه در حوزۀ کلام – مانند «تجرید الاعتقاد»[1] خواجه نصیر الملة و الدین محمّد بن محمّد الطوسی (د: 672 ق) دارای شروح و حواشی باشد. خواجه یکی از دانشمندان امامی است که در علوم مختلفی نظیر فلسفه، کلام، منطق، حکمت عملی، نجوم، ریاضیات و فقه تبحّر داشته و آثاری را نگاشته است. مکتوبات طوسی همواره مورد توجّه دانشمندان شیعی و غیر شیعی قرار گرفته است. علاوه بر گسترۀ علم خواجه، بدون شک، وی را باید یکی از تأثیرگذارترین متفکّران عالم اسلام و تشیّع دانست تا آنجا که او را با عناوینی مانند «أستاد البشر» و «العقل الحادیعشر» یاد میکنند.
مرحوم آقا بزرگ طهرانی (د: 1389 ق) در باب شرح و حواشی تجرید مینویسد:
«و علیه حواشٍ لا تُحصی و شروحٌ کثیرةٌ.»[2]
گذشته از فهرستی که آقا بزرگ جمعآوری کرده[3]، کتابی مستقل به نام کتابشناسی تجرید الاعتقاد نیز نگاشته شده است.[4] شارحان و محشّیان این کتاب منحصر به عالمانی شیعی نظیر علّامۀ حلّی (د: 726 ق)، ملّا عبدالله یزدی (د: 981 ق) صدرالمتألهین شیرازی(د: 1050 ق)، فیّاض لاهیجی (د: 1072 ق)، محمّدباقر سبزواری (د: 1090 ق) و آقا حسین خوانساری (د: 1098 ق) نیستند؛ بلکه بعضی عالمان سنّیمذهب مانند شمسالدین اصفهانی(د: 746 ق) میر شریف جرجانی (د: 816 ق)، فاضل قوشچی (د: 879 ق)، جلالالدین دوانی (د: 908 ق)، صدرالدین دشتکی (د: 903 ق)، غیاثالدین دشتکی (د: 948 ق) و علّامۀ خفری (د: 957 ق) را فرا میگیرد.
در این میان، همانطور که در کتاب کتابشناسی نیز انعکاس یافته است، علاوه بر کشفالمراد علامۀ حلّی، دو شرح سُنّ شهرتیافتهی بر این کتاب وجود دارد:
- تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد (مشهور به شرح قدیم) نوشتۀ شمسالدین اصفهانی؛
- شرح فاضل قوشچی (مشهور به شرح جدید).
شاید مهمترین حاشیه بر شرح قدیم، متعلّق به شریف جرجانی باشد که توسّط صدرالدین دشتکی حاشیه زده شده است. همچنین دوانی و نصیرالدین کاشی (د: 755 ق) حواشیای را بر شرح قدیم مرقوم کردهاند. اما شرح قدیم هیچگاه مانند شرح جدید توجّه متفکّران و متکلّمان را به خود جلب نکرد. حواشی و شروح فراوانی – به ویژه از جانب سنّیان – به این کتاب نگاشته شد. آنچه در اینجا بیش از هر چیز اهمّیّت دارد، «طبقات جلالیة و صدریّه» است.
جلالالدین دوانی حاشیهای بر شرح قوشچی مینگارد (حاشیۀ قدیم دوانی). رقیب علمیش صدرالدین دشتکی بر حاشیۀ او حاشیهای انتقادی مینویسد (حاشیۀ قدیم دشتکی). دوانی در حاشیۀ دیگر پاسخ میدهد؛ دشتکی نیز پاسخ او را پاسخ میگوید (حاشیۀ جدید دوانی و دشتکی) و دوانی را وادار میسازد تا برای بار سوم حاشیهای مرقوم کند (حاشیۀ اَجَد). این بار عمر دشتکی کفاف نمیدهد که سومین حاشیۀ او را نیز نقد کند و پسرش غیاثالدین منصور راه پدر را ادامه میدهد و چیز سومی مینویسد. این حواشی پنجگانه یا ششگانه را «طبقات جلالیة و صدریّه» مینامند.
نگاشتهای که پیش رو دارید که متشکّل از چند رساله به قلم ملا عبدالله یزدی بهابادی (د: 981 ق) است، با محوریّت حاشیۀ قدیم دوّانی نگاشته شده و موضوع آن، امور عامّه است که با «مبحث تشکیک» آغاز میگردد.
شیوۀ مرحوم ملا عبدالله این نبوده که تمامی عبارات را ذکر کند و به شکل «قال-أقول» آن را توضیح دهد، بلکه عبارات گلچینشدهای را برمیگزیند و شرح مینماید. به علاوه، او به دو شرح دیگر دوانی و انتقاداتی که صدرالدین دشتکی (سیّد سند) وارد ساخته است، توجّه ویژهای دارد و مکرّراً از سایر اجزای طبقات صدریه و جلالیه شاهد میآورد؛ حتّی در برخی موارد به سایر آثار دوانی مانند حاشیة التهذیب ارجاع میدهد. او همچنین به عبارات خواجه، تحت عنوان «مصنّف» بیاعتنا نیست.
خوشبختانه مبحث تشکیک از شرح قدیم دوانی پیشتر به زیور طبع آراسته شده بود. از آنجایی که آقا حسین خوانساری بر حاشیۀ ملا محمّدباقر سبزواری بر این بخش حاشیهای نگاشته و متعرّض سخنان ملاعبدالله نیز گشته، کنگرۀ آقا حسین در چاپ رسائل وی همّت گماشته و علاوه بر چاپ حاشیۀ او، متن سخنان دوانی و سبزواری را نیز به چاپ رسانیده است. شایسته بود حاشیۀ دوانی به شکل مستقل تصحیح شود، ولی ضیق وقت مانع از این کار شد. امیدواریم تا آیندگان بر این کار همّت گمارند و این تلاش ناچیز را تکمیل نمایند.[5] به علاوه، حاشیۀ مرحوم یزدی (رسالۀ یکم) نیز پیشتر به چاپ رسیده بود که ما را از تصحیح مجدّد آن منصرف نکرد؛ زیرا اوّلاً خالی از اشکال نبود، و ثانیاً با متن دوانی همراه نبود که همین مسئله باعث شده بود تا متن را قابل فهم نکند. اما رسالۀ دوم که حجم قابل توجّهی را به خود اختصاص داده، ظاهراً دارای نسخۀ منحصر به فردی است. آنچه در تصحیح این رساله ملالآور بود، عدم دسترسی به سخنان دوانی بود. همین امر باعث گشت تا مرزبندی میان سخنان مرحوم یزدی و دوانی در بسیاری از عبارات مشخّص نباشد و به قوّت حدس مصحّح متّکی گردد.
[1]. از این کتاب با عناوینی چون «تجرید الکلام» یا «تجرید العقائد» نیز یاد میشود.
[2]. الذریعة: 3: 353.
[3]. همان: 353 به بعد.
[4]. صدرایی خویی، علی؛ مرعشی، محمود. کتابشناسی تجرید الاعتقاد. قم: کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی، 1382 ش.
[5]. گفتنی است، بخشی از حواشی دوانی در بلاد عربی به چاپ رسیده که بنده بدانها دسترسی نیافتم؛ ولی از قرائن پیداست که حاشیۀ دوانی بر حاشیۀ جرجانی بر شرح قدیم بوده است، نه حواشی او بر شرح فاضل قوشچی.
