کتاب ارشالاذهان مرحوم علامه حلی یکی از کتاب­های فقهی ­ا ی است که حاشیه­ های بسیار زیادی برای آن نگاشته شده است، از جمله این حواشی، حاشیه ملاعبدالله بهابادی یزدی است، لطفاً ارزیابی خود را از این حاشیه بیان فرمایید؟

حجت­الاسلام والمسلمین رضا اسلامی[1]

كتاب «إرشاد الأذهان» یکی از آثار به جامانده از علامه حلی می­باشد که يك دوره فقه فتوايى مختصر و موجز از كتاب طهارت تا كتاب دیات را در بر دارد. در  این اثر گرانسنگ از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود. این اثر در طول تاریخ فقه شیعه مورد استقبال بسیاری از بزرگان قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است که از جمله این شروح می توان به غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، تأليف شهيد اوّل( م ۷۸۶ ق)، روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف محقق اردبيلى( م ۹۹۱ ق)، ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى( م ۱۰۹۰ ق)، نهج السداد في خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بحرانى اشاره کرد.

مرحوم ملاعبدالله نیز یکی دیگر از بزرگان قرن دهم می­باشد که بر این اثر ارجمند حاشیه­ ای نگاشته است. حاشیه ارشادالاذهان مرحوم ملاعبدالله تا جایی که بنده ملاحظه کردم، بخش عمده اش مربوط به مستندسازی برخی از آراء و اقوال است. یعنی مرحوم ملاعبدالله به بیان مستندات آراء و اقوال مطرح در ارشادالاذهان پرداخته است. البته بدون این که سند و منبع آن را ذکر نماید.

نکته­ای که در این حاشیه جلب توجه می­کند، توجه بسیار زیادی است که ایشان بر آراء شیخ طوسی دارند. بیان آراء اجتهادی خود در ذیل برخی از مباحث یکی دیگر از مطالب جالبی است که در حاشیه مرحوم ملاعبدالله به آن پرداخته است. برای مثال در بحث تداخل و عدم تداخل اغسال ضمن بیان اقوال مطرح ذیل این بحث از قول تداخل، مطلقاً جایز است، دفاع کرده است. با تجزیه و تحلیل مباحثی این چنینی می­توان مبانی اصولی مرحوم ملاعبدالله را به دست آورد. در بحث موالات نیز به بیان نظرات خود هر چند به صورت اجمال پرداخته است. به باور بنده با استحصاء این موارد می­توان داوری خوبی نسبت به ارزش علمی حاشیه ملاعبدالله بر ارشادالاذهان داشت.

یکی از کارهای بسیار خوبی که لازم است به آن پرداخته بشود در کنار حاشیه­ های دیگر که به همان روش و سبک نوشته شده است، قرار گیرد تا قوت استدلال و بیان ایشان مشخص گردد.

به طور کلی با مطالعه حاشیه ارشادالاذهان آیا می­توان گفت ایشان دارای گرایش های اخباری بوده است یا نه؟

از مجرد حاشیه گرایش اخباری یا اصولی بودن ملاعیدالله کشف نمی­شود. برای کشف این گرایش باید به بحث های اصولی و عقلی ایشان رجوع کرد. البته در متن حاشیه دیده شده است که ایشان استناد به آیه­ ای   می­کند که آن آیه مفسر به حدیثی نیست و مرحوم ملاعبدالله مستقلا به این آیه استناد کرده است که این خود دلیل محکمی بر اصولی بودن ایشان است. علاوه بر این اگر دیده شود که در بیان حدیث به سلسله سند و رجال حدیث توجه می­نماید این نیز خود مویدی بر اصولی بودن این فقیه سترگ دارد.

علاوه بر این باید توجه داشت که خدماتی که حاشیه ها به متن می دهند متفاوت هستند. برخی از حاشیه ها در صدد تسهیل متن هستند، برخی از حاشیه ها در صدد تعمیق متن هستند، برخی در صدد تکمیل متن هستند. در خصوص حاشیه ایشان هم باید دقت بیشتری کرد تا معلوم گردد نوع حاشیه چه نوع حاشیه ای است.

حاشیه نویسی بر متون اصیل چه فوائدی برای جامعه علمی دارد؟

سنّت حاشیه‌نویسی در فرهنگ اسلامی، متضمن فواید و دستاوردهای درخور توجهی بوده است. به‌طور کلی، حاشیه‌ها سیر تطور و تحول و تعامل علمی جامعه مسلمانان را نشان می‌دهند. یکی از مزیت­های حاشیه نویسی این است که در حاشیه نویسی بیشتر به موارد اختلافی پرداخته و کمتر موارد اشتراکی به بحث گذاشته می­شود که در نتیجه آن هم صرفه جویی در وقت می­شود و هم خیلی از مطالب تکراری، تکرا نمی­گردد. یکی دیگر از مزیت­های حاشیه نویسی این است که در حاشیه نویسی مثار اختلاف به خوبی نشان داده می شود.

بزرگانی همچون شیخ بهایی نسبت علامه به مرحوم ملاعبدالله داده­اند، از طرفی دیگر خود مرحوم ملاعبدالله مدعی شده است که اگر بخواهم به توفیق خداوندی تمامی مسائل فقه را با ادله و براهین عقلیه طوری واضح و روشن نماییم که ابدا جای رد و مجال چون و چرا نماند، آیا این خود دلالت بر قوت علمی ایشان ندارد؟

اگر مطالبی که از شیخ مفید و مرحوم ملاعبدالله نقل شد، صحت داشته باشید باید گفت که این امور خود دلیل محکمی بر قوت علمی- اجتهادی مرحوم ملاعبدالله است، زیرا بزرگان ما به لوازم حرف خود ملتزم بوده و هستند. بنابراین نفس ادعا کردن علما خود سند متقنی بر صحت ادعای آن بزرگواران محسوب می­گردد.

با توجه به این که مرحوم ملاعبدالله در حوزه­ های علمیه به منطق مشهور می ­باشند و کتاب معروف حاشیه یکی از آثار ارزنده این از دیدگاه حضرتعالی منطق چه نقشی در اجتهاد مجتهد دارد؟

ممارست بر علم منطق دقت را افزایش می دهد، اما به باور بنده نقش تعیین کننده ندارد، ولی در قوت استدلال و تنظیم مطالب حتماً تاثیرگذار است.

[1]. عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم