بعثت و برانگیختگی نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) در دوران تاریک جاهلیت جزیره العرب، فصلی مشعشع در مسیر تعالی و کمال انسان ها فراهم آورد. از جمله تابلوهای تابناک و درخشان دین اسلام و اعتناءهای مورد اهتمام پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) توجه به دانایی و فرهنگ بود. اهتمامی تمام قد برای راه اندازی شاهراهی علمی برای خارج نمودن «انسان» از تاریک خانه­های جهالت و توحش و پی افکندن تمدنی براساس نور و هدایت و عزت «و الی ربک المنتهی».

در این باره همراه با مجاهدت­های علمی عالمان مسلمان عواملی بسیار مهم و اساسی نقش آفرین و مؤثر بودند که با توجه به بحث مورد نظر ما «حاشیه­نگاری بر آثار سلف» تمرکز این بحث بر این موضوع خواهد بود در این بررسی بعد از اشاراتی گذرا به معانی لغوی و اصطلاحی به بررسی نقش حاشیه نویسی در چرخه تولید دانش و قوام بخشی به اندیشه، پالایش افکار با ایرادات و نقادی­های صریح و روشنگری تبیین متن، مورد بررسی قرار می­گیرد.

همچنین نگاهی به شیوه­های آن از جمله: حاشیه­نویسی برای کشف پیچیدگی­ها، شرح عبارت مغلق، ملاحظه و نقد متن و یا ارائه قول مختار و... از سرفصل­های این تحقیق بوده و در ادامه با نگاهی تاریخی پیرامون تطور و نقش آفرینی این شیوه مقبول و منتج در ادوار علمی در رشد و شکوفایی می­پردازیم. با توجه به اقدامات گسترده­ای که از سوی عالمان مذاهب فارغ از هیاهوهای میان مذاهب و فرصت­سوزی­های متعصبین خشمگین به نقش این روش ممدوح در تقریب میان عالمان دینی و تنقیح آراء صورت گرفته با نگاهی به مسأله وحدت امت اسلامی و ضرورت احیاء این روش در عصر حاضر، توجه شده است و برای تنقیح این واقعیت به معرفی و بررسی آثاری از عالمان شیعی که مورد توجه و اقبال علمای دیگر مذاهب واقع شده است و نیز حاشیه­هایی که از سوی عالمان مکتب اهلبت نسبت به دیگر متون از مذاهب دیگر تقریر یافته، مورد بررسی قرار می­گیرد. خاتمه بحث به معرفی متونی سترگ و نیز شخصیت­های بزرگی که از این روش برای اعتلا دانش و علم اقدام نموده­اند، انجام می­شود. از جمله به شیوه و گستره عمل مرحوم علامه ملاعبدالله بهابادی و بررسی نقش سترگ او در پیشتازی دانش مسلمین و مجامع علمی در لابلای مباحث و در مدخلی خاص از عرصه­های مدنظر در این پژوهش می­باشد.

[1] . عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی