طیبه محمدی کیا

استادیار - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده مقاله

قرن شانزدهم شاهد دوره ای از رقابت شدید بین امپراتوری عثمانی و امپراتوری صفوی بود که فراتر از حوزه های سیاسی به قلمرو مذهبی نیز گسترش یافت. در میان این درگیری، روند قابل توجهی در نجف عراق پدیدار شد که هدف آن حفاظت از اسلام شیعی در برابر اختلافات سیاسی و تداوم سنت های شیعی مربوط به تفکر سنی برای نسل های آینده بود. ملا عبدالله بهاباد از علمای برجسته نجف در انجام این رسالت خطیر نقش اساسی داشت. او با موفقیت کانال‌های دیپلماتیکی را ایجاد کرد که نجف را از رقابت عثمانی و صفوی دور کرد و همزمان در انتقال اندیشه‌های مکتبی پیش از اصفهان به اسلام شیعی پس از عصر اصفهان مشارکت داشت.

 این مقاله به بررسی بافت سیاسی-اجتماعی عصر بهابادی می پردازد، نقش علما را در درگیری های صفویان و عثمانی ها بررسی می کند و اهمیت دیپلماسی علمی بهابادی را برجسته می کند.

معرفی

علامه عبدالله به آبادی (متوفی م1572) در دوران صفویه جایگاه برجسته ای داشت و به طرز ماهرانه ای در فضای پیچیده سیاسی و مذهبی زمان خود پیمایش می کرد. کمک های او به اسلام شیعی فراتر از فعالیت های علمی او بود، زیرا او دیپلماسی را برای محافظت از نجف از درگیری عثمانی و صفوی و حفظ سنت های شیعی به کار گرفت.

فضای سیاسی دوران بهابادی

مشخصه دوران بهابادی تشدید رقابت سیاسی بین امپراتوری عثمانی و امپراتوری صفوی بود. عثمانی‌ها، خلافت سنی، بر بیشتر جنوب شرقی اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا تسلط داشتند. صفویان، سلسله ای شیعه، از سال 1501 تا 1736 بر ایران حکومت کردند. این شکاف مذهبی و سیاسی توسط شیخ الاسلام های عثمانی که صفویان را بدعت گذار و مرتد می دانستند، تشدید شد و حتی فتواهایی تکفیر و نابودی آنها صادر کردند.

نقش دانشمندان در تعارض

دانشمندان هر دو امپراتوری نقش مهمی در تشدید درگیری داشتند. علمای صفوی و روحانیون از تبلیغ تشیع در سرزمین های عثمانی حمایت می کردند. برعکس، شیخ‌الاسلام عثمانی علیه صفویان و دولت آنها فتوا صادر کردند.و سلاطین عثمانی را وارد جنگ برعلیه دولت شیعی صفوی می کردند

دیپلماسی علمی علامه به آبادی

علامه بهابادی در بحبوحه تشدید درگیری بین اصفهان و استانبول به دنبال حفظ بی طرفی نجف بود. او کانال‌های دیپلماتیکی ایجاد کرد که همکاری بین دانشمندان هر دو امپراتوری را تقویت کرد. این رویکرد با هدف کم اهمیت جلوه دادن تفاوت های مذهبی و تمرکز بر مبادلات دانشگاهی بود. او توانست دانش پیشین مکتب پیش از اصفهان را به نسل های بعدی منتقل کند. در واقع بهابادی در حفظ و انتقال اندیشه‌های مکتبی پیش از اصفهان که توسط مکتب‌های بغداد، حله و جبل عامل حفظ شده بود، نقش اساسی داشت. او نجف را به عنوان مرکز علم و دانش شیعه حفظ کرد و تداوم این سنت ها را تضمین کرد.

نتیجه

کمک های بهابادی به اسلام شیعی چند وجهی بود. دیپلماسی علمی او از استقلال نجف محافظت کرد و عتبات مقدسه شیعه را از درگیری عثمانی و صفوی حفظ کرد. کار او در زمینه منطق، سنت‌های فکری شیعیان را غنی‌تر کرد و نشاط و پویایی آنها را تضمین کرد.

میراث بهابادی نمونه ای از قدرت دیپلماسی و تبادل فکری در کاهش درگیری های مذهبی و سیاسی است. تلاش‌های او برای حفظ سنت‌های شیعه بر اهمیت حفظ میراث فکری متمایز در میان چالش‌های سیاسی-اجتماعی گسترده‌تر تأکید می‌کند.